Üniversite İçin Enerji Verimliliği

Üniversiteler için enerji verimliliği nedir?

Üniversiteler için enerji verimliliği, bir kampüsün eğitim-öğretim faaliyetlerini ve konfor şartlarını olumsuz etkilemeden daha az enerji tüketmesi anlamına gelir. Diğer bir deyişle, binalarda yaşam standartlarını ve hizmet kalitesini düşürmeden enerji tüketiminin azaltılması olarak tanımlanabilir. Bu kavram, aydınlatma, ısıtma, soğutma, havalandırma gibi alanlarda mümkün olan en düşük enerjiyle aynı işlevlerin yerine getirilmesini kapsar.

Enerji verimliliği sadece enerji tasarrufu değil, enerjinin etkin kullanılmasıdır. Örneğin, bir üniversite kampüsünde sınıfların ışıklandırılması veya laboratuvar cihazlarının kullanımı sırasında gereksiz tüketimin önlenmesi, enerji verimliliğine katkı sağlar. Aynı derslikte daha verimli ampuller kullanmak veya cihazları kullanılmadığında kapatmak, alınabilecek basit önlemlerdendir. Sonuç olarak, üniversitelerde enerji verimliliği, mevcut eğitim kalitesinden ödün vermeden enerjinin daha akılcı ve tasarruflu kullanılmasını ifade etmektedir.

Üniversiteler, genellikle bünyesinde birden çok bina ve tesis barındırdığından dolayı büyük miktarda enerji tüketirler. Bu nedenle, kampüs genelinde enerji verimliliği uygulamalarının hayata geçirilmesi hem ekonomik faydalar sağlar hem de çevresel sürdürülebilirliğe katkı sunar. Özetle, üniversiteler için enerji verimliliği, enerjinin boşa harcanmadığı, israfın önlendiği ve aynı eğitim hizmetinin daha düşük enerji girdisiyle sağlandığı bir yönetim yaklaşımıdır.

Üniversiteler için enerji verimliliği neden önemlidir?

Üniversite kampüslerinde enerji verimliliği sağlanması, birden fazla açıdan büyük önem taşır. İlk olarak mali boyut dikkate alınmalıdır: Üniversiteler, bütçelerinin önemli bir kısmını elektrik ve ısıtma giderlerine ayırır. Bir büyük üniversite kampüsü yıllık olarak on milyonlarca kilovat-saat elektrik tüketebilir (örneğin ODTÜ Kampüsü 2021’de yaklaşık 27,1 milyon kWh elektrik harcamıştır). Enerji verimliliği uygulamaları sayesinde bu tüketim azaltılarak üniversitenin işletme giderlerinde ciddi tasarruf elde edilebilir. Elde edilen tasarruflar, eğitim ve araştırma faaliyetlerine daha fazla kaynak ayrılmasına imkân tanır.

İkinci önemli nokta çevresel faydalar ve sürdürülebilirliktir. Enerjinin verimli kullanılması, fosil yakıtlardan kaynaklanan sera gazı emisyonlarını düşürür ve iklim değişikliğiyle mücadeleye katkı sağlar. Türkiye’nin 2053 net sıfır emisyon hedefi doğrultusunda, kamudaki enerji verimliliği çalışmaları kritik rol oynar. Bakanlık tarafından belirlenen 2030 hedefleri, enerji tüketiminin %16 azaltılmasını ve 100 milyon ton emisyon azaltımı sağlanmasını içermektedir. Üniversiteler, bu hedeflere ulaşmada örnek teşkil edebilecek kurumlardır.

Ayrıca, enerji verimliliği yasal bir gereklilik ve kurumsal bir sorumluluktur. Devlet üniversiteleri de dahil kamu kuruluşlarına, 2023’e kadar enerji tüketimlerini %15 azaltma hedefi konulmuş ve bu hedefe ulaşılarak yıllık 1,1 milyar TL tasarruf sağlanmıştır. 2024 itibarıyla ise hedef %30 tasarruf olarak güncellenmiştir. Bu bağlamda üniversitelerin enerji verimliliği çalışmaları yürütmesi hem mevzuata uyum sağlamak hem de toplumsal sorumluluğu yerine getirmek anlamına gelir. Son olarak, enerji verimliliği uygulamaları kampüslerde daha konforlu bir ortam yaratır; örneğin yalıtım ve modern sistemler sayesinde dersliklerde uygun sıcaklık ve aydınlatma koşulları daha istikrarlı sağlanabilir. Bütün bu nedenlerle, üniversiteler için enerji verimliliği hem ekonomik, hem çevresel hem de kalite boyutunda vazgeçilmez bir öneme sahiptir.

Üniversiteler için enerji verimliliği nasıl sağlanır?

Üniversitelerde enerji verimliliğini sağlamak için sistematik ve bütüncül bir yaklaşım izlenmelidir. İlk adım olarak mevcut durum analizi yapılmalıdır: Bir enerji etüdü gerçekleştirilerek kampüsteki binaların ve tesislerin enerji kullanım profili çıkarılır. Bu etüt kapsamında hangi alanlarda enerji kayıpları ve tasarruf potansiyeli olduğu tespit edilir. Örneğin, eski tip aydınlatmaların çok enerji tükettiği, izolasyonun yetersiz olduğu binalarda ısı kayıplarının yüksek olduğu veya cihazların verimsiz çalıştığı belirlenecektir. Bu veriler toplandıktan sonra, enerji verimliliğini artırmak için fırsatlar ve önlemler listelenir.

Ardından üniversite yönetimi bünyesinde bir enerji yönetim ekibi veya koordinatörlüğü oluşturulmalıdır. Aksaray Üniversitesi örneğinde, tüm binaları kapsayan bir Enerji Yönetim Koordinatörlüğü kurulmuş ve bağlı komisyonlar oluşturulmuştur. Bu ekip, mevzuat değişikliklerini ve en iyi uygulamaları takip ederek bir yol haritası belirler. Yol haritası kapsamında öncelikli yapılacak işler (örneğin, acil olarak değişmesi gereken cihazlar veya yalıtım iyileştirmeleri) saptanır. Daha sonra bu plan doğrultusunda uygulamalara geçilir.

Enerji verimliliği uygulamaları bir dizi teknik ve idari önlemi içerir. Örneğin, kampüsteki aydınlatma sistemlerini LED teknolojiye geçirmek, eski veya verimsiz kazan ve soğutma sistemlerini yenilemek, binalara ısı yalıtımı yapmak, güneş enerjisi gibi yenilenebilir kaynakları entegre etmek bu önlemlerin başlıcalarıdır. Uygulama sürecinde mümkün olduğunca kullanıcı katılımı da sağlanmalıdır (öğrenciler ve personel enerji tasarrufu konusunda bilgilendirilerek destek olmaları teşvik edilir). Ayrıca üniversite genelinde bir Enerji İzleme Sistemi (EİS) kurulması faydalı olacaktır. ASÜ’de devreye alınan EİS sayesinde tüm binalardaki aydınlatma, iklimlendirme ve elektrik ekipmanları anlık takip edilmiş, sorunlara hızlı müdahale edilerek enerji kayıplarının önüne geçilmiştir. Bu tür dijital izleme ve otomasyon sistemleri, enerji tüketimini sürekli gözlemleyerek verimsizlikleri anında tespit etme imkânı verir.

Son olarak, enerji verimliliği sürekli iyileştirme gerektiren bir süreç olarak ele alınmalıdır. Planlanan projeler uygulandıktan sonra sonuçlar izlenir ve ölçülen tasarruflar raporlanır. Bu sayede uygulamaların etkinliği değerlendirilerek gerekirse yeni tedbirlerle desteklenir. Enerji yönetimi sürecinde “Planla-Uygula-Kontrol Et-Önlem Al” (PUKÖ) döngüsü devam ettirilerek üniversitenin enerji performansı sürekli geliştirilebilir. Özetle, etütle başlayan, planlama, uygulama, izleme ve geri bildirimle devam eden entegre bir yönetim yaklaşımı ile üniversitelerde enerji verimliliği başarıyla sağlanabilir.

Üniversiteler için enerji verimliliği kapsamında hangi önlemler alınabilir?

Üniversite kampüslerinde enerji verimliliğini artırmak için alınabilecek önlemler çok çeşitlidir. Aşağıda en yaygın ve etkili önlem alanları maddeler halinde listelenmiştir:

• Aydınlatma sistemlerinin iyileştirilmesi: Klasik akkor veya floresan lambaların, enerji tasarruflu LED armatürlerle değiştirilmesi en temel adımlardan biridir. LED dönüşümü, üniversite binalarında iç ve dış aydınlatmada %50’ye varan enerji tasarrufu sağlayabilir. Örneğin, bir üniversite kampüsünde tüm iç ve dış aydınlatmanın LED’e dönüştürülmesi, önemli oranda elektrik tasarrufu getirmiş ve proje yarışmalarında birincilik kazanmıştır. Ayrıca koridor ve sınıflarda hareket sensörlü aydınlatma sistemleri kurularak boş alanlarda gereksiz elektrik tüketimi önlenir.
• Isıtma, soğutma ve iklimlendirme (HVAC) sistemlerinin verimli hale getirilmesi: Kampüs binalarındaki kazan daireleri, klima santralleri ve soğutma grupları enerji tüketiminin büyük kısmını oluşturur. Bu nedenle eski ve verimsiz kazanların yenilenmesi, yüksek verimli kazan veya ısı pompalarının kullanılması önemlidir. Örneğin bazı üniversiteler, kazanlarının duman borularını değiştirmiş, atık ısı geri kazanım sistemleri kurmuş ve eski soğutma gruplarını yenileyerek ciddi tasarruflar elde etmişlerdir. Ayrıca merkezi ısıtma-soğutma sistemlerine otomatik kontrol (bina yönetim sistemi) entegre edilmesi, sıcaklıkların ve çalışma saatlerinin optimize edilmesini sağlar. Termostatik radyatör vanalarının kullanımıyla her mekânda gereksiz ısıtma önlenebilir.
• Bina yalıtımı ve enerji kayıplarının azaltılması: Binaların çatı, duvar ve pencere yalıtımlarının iyileştirilmesi, ısı kayıp ve kazançlarını azaltarak hem kışın ısıtma hem yazın soğutma giderlerini düşürür. Dış cephe mantolama uygulamaları üniversite binalarında %20’nin üzerinde enerji tasarrufu sağlayabilir. Nitekim bazı kampüslerde birden fazla binaya yalıtım yapılarak önemli ölçüde enerji tasarrufu elde edilmiştir. Bunun yanı sıra eski tek cam pencerelerin çift cam (tercihen düşük emisyonlu cam) ile değiştirilmesi de yalıtım seviyesini artıran önlemlerdendir.
• Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı: Kampüs içerisinde elektrik ve ısı ihtiyacının bir kısmını karşılamak üzere güneş ve rüzgâr enerjisi gibi yenilenebilir kaynaklara yönelmek, uzun vadede enerjide dışa bağımlılığı azaltır. Örneğin bazı üniversiteler çatılarına veya arazilerine 1 MW gücünde güneş enerjisi santrali (GES) kurarak kendi elektriklerinin önemli bir kısmını üretmeye başlamıştır. Güneş panelleri, özellikle geniş çatı alanları olan fakülte binaları ve yurtlar için uygun bir seçenektir. Aynı şekilde güneş kolektörleri ile sıcak su elde etmek veya jeotermal ısıtma-soğutma sistemleri kurmak da değerlendirilebilir.
• Elektrikli cihazlar ve laboratuvar ekipmanlarında verimlilik: Üniversitelerde laboratuvarlar, kütüphaneler ve ofislerde çok sayıda elektrikli cihaz bulunmaktadır. Bu cihazların enerji verimli modeller ile yenilenmesi veya enerji tasarruf modunda kullanılmaları önemlidir. Örneğin eski tip klimaların inverter teknolojili yenileriyle değiştirilmesi, sunucuların enerji verimli olması, fume hood gibi cihazlarda sensör kullanımının yaygınlaşması sayılabilir. Cihazların kullanılmadığı zamanlarda tamamen kapatılması veya düşük güç moduna alınması da basit ama etkili bir tasarruf yöntemidir.
• Enerji izleme ve kontrol sistemleri: Dijital enerji yönetimi sistemleri kurarak kampüsteki anlık tüketimleri izlemek ve otomatik kontrol yapmak mümkündür. Örneğin bir üniversitede kurulan Enerji İzleme Sistemi sayesinde binalardaki aydınlatma, HVAC ve diğer ekipmanlar gerçek zamanlı izlenmiş, anormallikler tespit edilerek hızlıca düzeltilmiştir. Benzer şekilde, Bartın Üniversitesi’nde bazı binalara kurulan otomatik kontrol sistemleri ile aydınlatma ve ısıtma otomasyonu sağlanmıştır. Bu tür akıllı sistemler, kullanıcı müdahalesine gerek kalmadan enerji tasarrufu yapılmasına imkân verir.
• Davranışsal ve yönetsel önlemler: Enerji verimliliği sadece teknik ekipmanla değil, kullanıcı davranışlarıyla da ilgilidir. Öğrenci ve personelin enerji tasarrufu konusunda bilinçlendirilmesi, gereksiz elektrik/ısı kullanımlarından kaçınılması için kampanyalar düzenlenmesi etkili olabilir. Örneğin, odadan çıkarken ışıkları kapatma, bilgisayarları boşa çalıştırmama, cihazları stand-by konumunda bırakmama gibi alışkanlıklar teşvik edilmelidir.

Yukarıdaki önlemler, üniversite kampüslerinde en çok enerji tasarrufu potansiyeli olan alanlara yöneliktir. Her kampüsün fiziki yapısına ve mevcut altyapısına göre öncelikler değişebilse de aydınlatma, HVAC, yalıtım ve yenilenebilir enerji hemen her üniversite için verimlilik artırıcı temel uygulamalardır. Bu önlemlerin uygun şekilde kombinasyonu ile ciddi oranda enerji verimliliği sağlanabilir.

Üniversiteler için enerji verimliliği konusunda yasal zorunluluklar nelerdir?

Türkiye’de enerji verimliliği ile ilgili yasal çerçeve, 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu ve bu Kanun’a dayanılarak çıkarılan yönetmelikler ile belirlenmiştir. Bu mevzuat kapsamında üniversiteler de dâhil olmak üzere kamu kurumlarına bazı zorunluluklar getirilmiştir:

• Enerji yöneticisi görevlendirme zorunluluğu: 5627 sayılı Kanun uyarınca yıllık enerji tüketimi belirli bir seviyenin üzerinde olan veya belirli büyüklükteki binalara sahip olan kurumlar bir enerji yöneticisi atamak zorundadır. Kamu kesimine ait binalarda yıllık enerji tüketimi 250 TEP (Ton Eşdeğer Petrol) ve üzeri veya toplam kullanım alanı 10.000 m² ve üzeri ise enerji yöneticisi görevlendirilmesi yasal bir yükümlülüktür. Devlet üniversiteleri genellikle bu kriterleri karşıladığı için, her üniversitenin sertifikalı bir enerji yöneticisi bulundurması gerekir. Enerji yöneticisi, kampüsün enerji yönetimi faaliyetlerini koordine eden sorumlu kişidir.
• Enerji tüketimlerinin raporlanması: Kanun ve ilgili yönetmelikler gereği, enerji yöneticisi atamakla yükümlü kuruluşlar her yıl enerji tüketimlerini resmi makamlara bildirmek zorundadır. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın ENVER portalı üzerinden veya belirlenen iletişim adreslerine, kamu binalarının yıllık enerji tüketim verileri ile yapılan tasarruf faaliyetlerinin raporlanması gerekmektedir. Bu bildirimler, ülke genelinde enerji verimliliği takip ve kıyaslaması yapılabilmesi için kullanılmaktadır.
• Kamu binalarında tasarruf hedefleri: Türkiye’de kamu kurumlarına örnek olmaları amacıyla tasarruf hedefleri getirilmiştir. 2019 tarihli Cumhurbaşkanlığı Genelgesi ile enerji yöneticisi bulundurması zorunlu kamu binalarının 2023 sonuna kadar referans tüketime göre en az %15 enerji tasarrufu sağlaması hedefi konulmuştur. Bu kapsamda üniversiteler 2019-2023 arasında çeşitli verimlilik projeleri yürüttüler. 2023 yılında yayımlanan yeni bir Cumhurbaşkanlığı Genelgesi ile bu hedef 2030’a kadar asgari %30 tasarruf olarak güncellenmiştir. Yani kamu üniversiteleri 2030’a dek enerji tüketimlerini önemli ölçüde azaltmakla yükümlüdür. Bu hedeflerin takibi yine bakanlıklarca yapılmakta, başarılı kurumlar ödüllendirilmektedir.
• Binalarda enerji performansı ve kimlik belgesi: 5627 sayılı Kanun’un uygulanmasıyla ilgili “Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği” uyarınca tüm binalar için Enerji Kimlik Belgesi (EKB) alınması zorunludur. Yeni yapılan üniversite binaları, belirlenen asgari enerji performansı kriterlerini sağlamak ve A’dan G’ye kadar sınıflandırılan enerji kimlik belgesine sahip olmak zorundadır. Mevcut binalar da 2020 yılına dek EKB almak durumundaydı. Bu belge, binanın yalıtım özellikleri, ısıtma/soğutma sistem verimleri ve genel enerji tüketim sınıfını gösterir. Dolayısıyla üniversiteler, binalarının enerji performansı yönetmelik şartlarına uygun olmasını sağlamalıdır.
• İdari yaptırımlar: Kanun, getirilen yükümlülüklere uyulmaması halinde uygulanacak idari para cezaları ve yaptırımları da düzenlemektedir. Örneğin, enerji yöneticisi bulundurmayan veya enerji verimliliği bildirimlerini yapmayan kurumlar için para cezaları öngörülmüştür. Bu cezalar, uyumu teşvik etmek amacıyla belirlenmiştir.

Özetle, üniversiteler için enerji verimliliği konusunda en temel yasal zorunluluk, belirli büyüklükteki kampüslerde enerji yönetimi faaliyetlerini yürütmek üzere enerji yöneticisi istihdam etmek ve enerji tasarruf hedeflerine yönelik çalışmaları yapmaktır. Ayrıca enerji tüketimlerinin düzenli raporlanması ve binaların enerji performansı standartlarına uygun hale getirilmesi gerekmektedir. Bu yasal çerçeve, üniversitelerin enerji verimliliği çalışmalarını planlı ve sorumlu bir şekilde yürütmesini sağlamayı amaçlamaktadır.

Üniversiteler için enerji verimliliği ile ilgili yönetmelikler ve standartlar nelerdir?

Üniversitelerde enerji verimliliğine ilişkin uyulması gereken başlıca mevzuat ve ulusal/uluslararası standartlar şu şekildedir:

Yukarıdaki mevzuat ve standartlar, üniversitelerin enerji verimliliği çalışmalarında uyması gereken kuralları ve gönüllü olarak benimseyebileceği en iyi uygulamaları ortaya koymaktadır. Özellikle kanun ve yönetmelik hükümleri bağlayıcıdır; üniversite yönetimleri bu düzenlemelere uygun hareket etmekle yükümlüdür. ISO 50001 gibi standartlar ise bir yol haritası sunarak enerji yönetiminde sürekli iyileştirme kültürünü teşvik eder. Sonuç olarak, yasal mevzuat çerçevesine uyum ve uluslararası standartların takip edilmesi, üniversitelerde enerji verimliliği hedeflerine ulaşmayı kolaylaştıracaktır.

Üniversiteler için enerji verimliliği nasıl ölçülür ve izlenir?

Enerji verimliliğinin ölçülmesi ve izlenmesi, bir üniversitenin enerji yönetimi başarısını değerlendirebilmek için kritik öneme sahiptir. Öncelikle, kampüsteki tüm enerji tüketim noktalarının (binalar, tesisler, cihaz grupları vb.) düzenli olarak ölçülmesi gerekir. Bu amaçla elektrik sayacı, ısı sayacı, doğalgaz sayacı gibi ölçüm cihazlarından alınan veriler kullanılır. Büyük kampüslerde her bina veya bölüm için alt sayaçlar konularak detaylı takip yapmak yaygın bir uygulamadır. Örneğin bir fakülte binasının aylık elektrik tüketimi (kWh) ya da bir yurdun yıllık ısıtma için harcadığı enerji (GJ) kayıt altına alınır. Bu veriler, enerji tüketiminin zaman içindeki eğilimlerini ve olası anormallikleri görmek için temel oluşturur.

Enerji verimliliği göstergeleri oluşturmak da önemlidir. Üniversitelerde sık kullanılan bir gösterge, metrekare başına düşen yıllık enerji tüketimidir (kWh/m²-yıl). Ayrıca öğrenci başına enerji tüketimi veya birim cihaz başına tüketim gibi göstergeler de hesaplanabilir. Bu tür göstergeler sayesinde, farklı yıllar ya da farklı binalar arasında karşılaştırmalar yaparak verimlilikteki gelişimi izlemek mümkün olur. YÖK’ün Üniversite İzleme ve Değerlendirme raporlarında da kişi başı elektrik tüketimi ve toplam enerji tüketimi gibi kriterler izlenmektedir; bu da üniversitelerin birbirlerine kıyasla enerji performanslarını görmelerine yardımcı olur.

Enerji verimliliğinin izlenmesi için en etkili yöntemlerden biri dijital enerji izleme sistemleri kullanmaktır. Günümüzde pek çok üniversite, kampüs genelinde bir Enerji İzleme ve Yönetim Sistemi kurmaktadır. Bu sistemler, binalardan gelen gerçek zamanlı enerji verilerini merkezi bir yazılımda toplar. Örneğin Aksaray Üniversitesi’nde devreye alınan Enerji İzleme Sistemi (EİS) ile tüm binalardaki aydınlatma, iklimlendirme, elektrik panoları ve kazan daireleri gibi noktaların enerji parametreleri anlık olarak takip edilmiştir. Bu sayede, normal dışı bir tüketim görüldüğünde hemen tespit edilip müdahale edilebilmiş; arızalı ekipmanlar veya açık unutulan cihazlar hızlıca kontrol edilerek enerji kayıpları önlenmiştir. Benzer şekilde, otomasyon sistemleri sıcaklık, aydınlık seviyesi veya doluluk sensörlerinden gelen bilgileri izleyerek ortama göre enerji kullanımını ayarlayabilir.

Ölçüm ve izlemenin etkin olabilmesi için verilerin düzenli aralıklarla analiz edilmesi ve raporlanması gerekir. Enerji yöneticisi, aylık ve yıllık enerji raporları hazırlayarak yönetimi bilgilendirir. Bu raporlarda hedeflerle gerçekleşen tüketimler karşılaştırılır, varsa sapmaların nedenleri açıklanır. Ayrıca uygulanan enerji verimliliği projelerinin getirdiği tasarruf miktarları (örneğin “LED dönüşümü sonucunda yıllık X kWh tasarruf sağlandı” şeklinde) hesaplanarak sunulur. Bakanlık da her yıl enerji tüketim bildirimleriyle bu verileri toplamakta ve kamu kurumlarını performans açısından değerlendirmektedir.

Sonuç olarak, üniversitelerde enerji verimliliğinin ölçülmesi ve izlenmesi; doğru ölçüm cihazları, uygun gösterge ve kriterlerin belirlenmesi, gelişmiş izleme yazılımları ve düzenli raporlama ile mümkün olur. Bu sayede, enerji yönetimi çalışmaları somut verilere dayanarak yönlendirilebilir ve verimlilik hedeflerine ulaşma yolunda ilerleme net bir biçimde takip edilebilir.

Üniversiteler için enerji verimliliği artırmada hangi teknolojiler kullanılır?

Günümüzde enerji verimliliğini artırmak için birçok modern teknoloji üniversite kampüslerinde kullanılabilmektedir. Bu teknolojiler, enerjinin boşa harcanmasını önlemeye ve sistemleri akıllı hale getirmeye odaklanır:

• LED Aydınlatma Teknolojisi: Işık yayan diyot (LED) bazlı aydınlatma üniteleri, geleneksel flüoresan veya akkor lambalara kıyasla çok daha az enerji tüketir ve daha uzun ömürlüdür. Üniversitelerin derslik, ofis, laboratuvar ve açık alan aydınlatmalarında LED teknolojisine geçmesi, ciddi tasarruflar sağlamaktadır. Örneğin bir kampüste iç ve dış aydınlatmaların LED’e dönüştürülmesiyle önemli oranda enerji tasarrufu elde edilerek bu proje yarışmalarda ödül almıştır. LED’ler aynı ışık seviyesini daha düşük watt tüketimiyle verebildiği için bu teknoloji birinci tercih haline gelmiştir.
• Akıllı Bina Otomasyon Sistemleri (BMS): Büyük kampüs binalarında ısıtma, soğutma, havalandırma ve aydınlatma sistemlerini merkezi bir bilgisayar üzerinden otomatik olarak kontrol eden sistemler yaygınlaşmaktadır. Bu otomasyon sistemleri, zamana veya ortama göre enerji kullanımını optimize eder. Örneğin ders saatleri dışında sınıfların sıcaklığını otomatik olarak birkaç derece düşürmek, gece saatlerinde gereksiz aydınlatmaları kapatmak gibi işlemler yapılır. Bartın Üniversitesi’nde bazı binalara kurulan otomatik kontrol sistemleri sayesinde, derslik ve ofis binalarında aydınlatma ve iklimlendirme ihtiyaç doğrultusunda çalıştırılarak verimlilik artmıştır. Otomasyon sistemleri genellikle sensörlerden (hareket, ışık, sıcaklık sensörleri gibi) bilgi alarak karar verir ve insan hatasını minimuma indirir.
• Yüksek Verimli Isıtma-Soğutma Teknolojileri: HVAC (ısıtma, havalandırma, iklimlendirme) sistemlerinde yeni nesil teknolojiler enerji tasarrufu getirir. Örneğin kondenserli (yoğuşmalı) kazanlar, geleneksel kazanlara kıyasla daha yüksek verimle çalışarak daha az yakıtla aynı ısıtmayı sağlar. Isı pompaları (örneğin hava kaynaklı veya su kaynaklı ısı pompaları), elektrik enerjisini çok verimli bir şekilde ısıtma ve soğutmaya dönüştürebilir. Bazı üniversiteler, eski kazanlarını verimli kazanlarla değiştirmiş, eski soğutma gruplarını yeni teknoloji cihazlarla yenilemiştir. Ayrıca, değişken devirli sürücüler (VSD) fanlar ve pompalar üzerinde kullanılarak motorlar ihtiyaç kadar güç harcar, bu da ciddi elektrik tasarrufu getirir. Örneğin değişken devir teknolojisi ile bir pompanın %50 debide çalışması sağlanarak enerji tüketimi büyük oranda azaltılabilir.
• Yenilenebilir Enerji Entegrasyon Teknolojileri: Enerji verimliliği, tüketimi azaltmak kadar temiz üretimi de kapsar. Bu nedenle güneş panelleri (fotovoltaik PV) ve rüzgâr türbinleri gibi yenilenebilir enerji sistemleri kampüslere entegre edilmektedir. Teknolojik gelişmeler sayesinde güneş panellerinin verimi artmış ve maliyeti düşmüştür; üniversiteler çatılarına kurdukları panellerle elektrik ihtiyaçlarının bir kısmını karşılayabilmektedir. Örneğin Karabük Üniversitesinde 1 MW gücünde güneş enerjisi santrali kurulmuş ve kampüsün önemli bir elektrik ihtiyacı buradan sağlanmaya başlanmıştır. Benzer şekilde, güneş enerjisi kolektörleri sıcak su üretiminde kullanılıyor, jeotermal ya da biyokütle enerji sistemleri de uygun şartlarda devreye alınabiliyor. Şebeke bağlantılı inverter teknolojileri sayesinde bu sistemlerin kampüs elektrik altyapısına güvenli entegrasyonu mümkün olmaktadır.
• Enerji İzleme ve Yönetim Yazılımları: IoT (nesnelerin interneti) tabanlı sensörler ve yazılımlar, kampüs genelinde enerji tüketimini gerçek zamanlı olarak izleyip analiz edebilmektedir. Bu yazılımlar elektrik panolarına veya ekipmanlara bağlanan akıllı ölçüm cihazlarından veri toplar ve kullanıcılara anlaşılır arayüzlerle sunar. Yapay zekâ destekli analizler ile nerede israf olduğu, hangi saatlerde pik tüketim olduğu gibi sonuçlar çıkarılabilir. Aksaray Üniversitesi’nde kullanılan Enerji İzleme Sistemi, binalardaki tüm kritik noktaları anlık takip ederek verimsizliklerin önüne geçilmesini sağlamıştır. Yeni nesil yazılımlarda anormallik algılama, uzaktan kontrol, hatta tahmine dayalı bakım özellikleri bulunmakta, böylece enerji yönetimi proaktif hale gelmektedir.
• Güç Kalitesi ve Kompanzasyon Teknolojileri: Özellikle laboratuvar cihazları ve motorlar, elektrik şebekesinde reaktif güç oluşturabilir. Akıllı kompanzasyon panoları ve güç kalitesi izleme cihazları kullanılarak reaktif gücü otomatik dengeleyen sistemler kurulmaktadır. Bu teknolojiler, hem verimli enerji kullanımı sağlar hem de dağıtım şirketinin uyguladığı reaktif ceza bedellerini önler. Modern kompanzasyon sistemleri, uzaktan izleme özellikleriyle donatılmış olup kondansatör ve harmonik filtrelerini akıllıca devreye alarak güç faktörünü istenen seviyede tutar.
• Yük Yönetimi ve Zamanlayıcılar: Bazı teknolojiler, kampüsteki elektrikli cihazların kullanım zamanlarını planlamak amacıyla kullanılır. Örneğin zamanlayıcı prizler veya akıllı kontaktörler ile su ısıtıcıları, havuz pompaları gibi ekipmanlar sadece gerekli zaman dilimlerinde çalıştırılır. Enerji depolama sistemleri (bataryalar) ve talep yönetimi yazılımları da pik yükleri azaltmak için ileri teknolojik çözümlerdir; kampüs ölçeğinde henüz yaygın olmasa da gelecekte önemli hale gelecektir.

Yukarıdaki teknolojilerin kullanımı, üniversite kampüslerinde enerji verimliliğini belirgin şekilde artırabilir. Önemli olan, her üniversitenin kendi ihtiyaçlarına uygun teknolojik çözümleri belirleyip entegre edebilmesidir. Örneğin eski bir binada öncelik yalıtıma ve LED aydınlatmaya verilirken, teknolojik altyapısı güçlü bir kampüste otomasyon ve yapay zekâ destekli sistemler ön plana çıkabilir. Uygun teknolojilerin seçilmesi ve doğru uygulanması halinde, enerji tasarrufu ile konforun bir arada sağlanması mümkün olacaktır.

Üniversiteler için enerji verimliliği artırmada hangi teknolojiler kullanılır?

Üniversiteler için enerji verimliliği sağlamada öğrencilerin ve personelin rolü nedir?

Üniversite kampüslerinde enerji verimliliği hedeflerine ulaşmak sadece teknik önlemlerle değil, aynı zamanda öğrencilerin ve personelin aktif katılımıyla mümkün olabilir. Bu nedenle öğrenciler, akademik ve idari personel enerji tasarrufu konusunda kritik bir role sahiptir.

Öncelikle, günlük basit davranış değişiklikleri büyük farklar yaratabilir. Üniversitelerde enerji verimliliği, öğrencilerin ve çalışanların “ışıkları kapatma, kullanılmayan cihazları kapalı tutma, odaların kapılarını kapatarak ısı kaybını önleme” gibi basit ancak etkili alışkanlıklarıyla desteklenir. Örneğin derslikten veya ofisten en son çıkan kişinin ışıkları söndürmesi, projektör ve bilgisayar gibi cihazların iş bitiminde tamamen kapatılması gerekir. Bu tür davranışlar, hem elektrik hem ısıtma-soğutma enerjisinde önemli tasarruflar sağlayacaktır.

Farkındalık yaratma ve eğitim çalışmaları, öğrencilerin ve personelin rolünü güçlendirmede önemlidir. Üniversite yönetimleri, enerji verimliliği konusunda düzenli bilinçlendirme kampanyaları yapabilir. Örneğin, “Enerji Tasarrufu Haftası” etkinlikleri kapsamında kampüs genelinde posterler asmak, bilgilendirici seminerler düzenlemek etkilidir. Öğrencilere yönelik yarışmalar (örn. en az enerji tüketen yurt binası yarışı) veya kulüp faaliyetleri (çevre/enerji kulüpleri) sayesinde gençler sürece dahil edilir. Birçok üniversitede öğrenciler enerji timleri kurarak gereksiz yanan ışıkları tespit etmek, su/elektrik kaçaklarını bildirmek gibi faaliyetler yürütmektedir. Bu tarz girişimler, öğrencilerin hem bilinç düzeyini artırır hem de somut tasarruf getirir.

Akademik ve idari personelin de günlük işlerinde enerji verimliliği prensiplerine uyması beklenir. Örneğin akademisyenler laboratuvar deneyleri sonrasında cihazları açık bırakmamalı, ofislerde mesai bitiminde klimaları ve bilgisayarları kapatmalıdır. İdari personel, yazıcıları ve aydınlatmaları gerektiğinde açıp kapatarak tasarrufa katkıda bulunabilir. Ayrıca personel, kendi birimlerinde enerji israfına yol açabilecek durumları (örneğin bozuk bir termostat veya sürekli açık unutulan bir cihaz gibi) enerji yöneticisine ileterek çözüme kavuşturabilir.

Kültürel dönüşüm de burada önem kazanır. Üniversite, sadece ders anlatılan bir yer değil aynı zamanda topluma örnek olması gereken kurumlardır. Bu nedenle, sürdürülebilirlik ve verimlilik kültürünün kampüs geneline yayılması hedeflenmelidir. “Yeşil Kampüs” inisiyatifleri kapsamında öğrenciler ve çalışanlar beraber ağaç dikme, geri dönüşüm, enerji tasarrufu kampanyaları düzenleyebilir. Üniversite yönetimi, başarılı tasarruf davranışlarını ödüllendirerek motive edici bir ortam yaratabilir.

Sonuç olarak, enerji verimliliği bir ekip işi olup üniversite camiasının tüm bireylerinin katkısını gerektirir. Öğrencilerin ve personelin bilinçli tüketim alışkanlıkları edinmesi, basit tasarruf tedbirlerini günlük hayatlarının bir parçası haline getirmesiyle üniversitelerde önemli kazanımlar elde edilebilir. Bu katılımcı yaklaşım, sadece enerjiden tasarruf etmekle kalmayıp öğrencilere sürdürülebilir yaşam konusunda da bir eğitim fırsatı sunar. Üniversite yönetimleri ise “Siz de birer enerji gönüllüsüsünüz” mesajıyla herkesi sorumluluk almaya davet etmelidir.

Üniversiteler için enerji verimliliği ve sürdürülebilirlik hedefleri nelerdir?

Üniversiteler, sadece eğitim ve araştırma faaliyetleriyle değil, aynı zamanda sürdürülebilirlik alanındaki hedef ve politikalarıyla da topluma yön vermektedir. Enerji verimliliği, üniversitelerin sürdürülebilirlik hedeflerinin merkezinde yer alır çünkü hem çevresel etkileri azaltır hem de kaynakların verimli kullanılmasını sağlar.

Birçok üniversite, kendi bünyesinde sürdürülebilirlik stratejileri belirlemektedir. Bu stratejiler kapsamında genellikle enerji tüketiminin azaltılması, yenilenebilir enerji kullanımının artırılması ve karbon ayak izinin küçültülmesi gibi hedefler konur. Örneğin, pek çok üniversite 2030 yılına kadar enerji tüketimini belirli bir yüzde oranında düşürmeyi veya kampüs elektriğinin belirli bir kısmını yenilenebilir kaynaklardan sağlamayı hedeflemektedir. Bu hedefler, küresel ölçekte benimsenen Paris İklim Anlaşması ve Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları (özellikle Amaç 7: Erişilebilir ve Temiz Enerji ile Amaç 13: İklim Eylemi) ile de uyum içindedir.

Türkiye özelinde bakıldığında, devlet üniversitelerinin de tabii olduğu ulusal sürdürülebilirlik hedefleri vardır. Türkiye’nin 2053 yılı için net sıfır emisyon hedefi bulunmaktadır ve bu hedefe ulaşmak için kamu kurumlarında enerji verimliliğinin önemi vurgulanmaktadır. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın 2030 Enerji Verimliliği Stratejisi, ülke genelinde enerji yoğunluğunun %16 azaltılmasını ve 100 milyon ton CO₂ emisyon azaltımı sağlanmasını planlamaktadır. Bu ulusal hedefler doğrultusunda, üniversiteler de enerji verimliliği performanslarını artırarak katkı sunmayı amaçlar.

Birçok üniversite “yeşil kampüs” olma yolunda çeşitli girişimlerde bulunuyor. Örneğin dünya çapındaki UI GreenMetric gibi üniversitelerin çevresel sürdürülebilirlik performansını ölçen sıralamalarda Türk üniversiteleri de yer almaya ve derece almaya başlamıştır. Bartın Üniversitesi gibi bazı üniversiteler, enerji verimliliği alanındaki çalışmaları sayesinde sürdürülebilirlik endekslerinde üst sıralarda yer alarak uluslararası tanınırlık kazanmıştır. Bu tür sıralamalardaki kriterler arasında enerji tüketimi azaltımı, yenilenebilir enerji kapasitesi, karbon salınımı, atık yönetimi gibi göstergeler bulunur. Dolayısıyla, enerji verimliliği konusundaki ilerleme, üniversitelerin global sürdürülebilirlik performansını da yükseltmektedir.

Ayrıca pek çok üniversite kendi iklim eylem planlarını hazırlamaktadır. Örneğin kampüste karbon nötr olma hedefi koyan veya belirli bir yıla kadar karbon emisyonlarını yarıya indirmeyi amaçlayan üniversiteler mevcuttur. Bu planlarda enerji verimliliği önlemleri (ör. LED dönüşümleri, yalıtım, verimli cihaz yatırımları) ve yenilenebilir enerji projeleri temel unsurlar olarak yer alır. Sürdürülebilirlik hedeflerine ulaşma yolunda öğrenci ve personel katılımının da sağlanması için yeşil öğrenci kulüpleri, sürdürülebilirlik ofisleri kurulmaktadır.

Sonuç itibarıyla, üniversiteler için sürdürülebilirlik hedefleri, kampüs genelinde enerji verimliliğini artırmayı, fosil yakıt tüketimini ve sera gazı salımını azaltmayı içermektedir. Bu hedefler hem yasal zorunluluklar hem de toplumsal beklentiler doğrultusunda şekillenmektedir. Üniversitelerin enerjiyi verimli kullanma çabaları, ülkenin sürdürülebilir gelecek vizyonuna katkı sunarken, öğrencilerine de çevre bilinci aşılamak adına değerli bir misyon üstlenmektedir.

Üniversiteler için enerji verimliliği ile yenilenebilir enerji kullanımı nasıl entegre edilir?

Enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji kullanımı, sürdürülebilir bir kampüs oluşturmanın iki tamamlayıcı bileşenidir. Üniversiteler, enerji ihtiyaçlarını azaltırken aynı zamanda ihtiyaç duydukları enerjinin daha temiz kaynaklardan temin edilmesini hedeflemelidir. Bu entegrasyon birkaç yolla gerçekleştirilebilir:

1. Güneş Enerjisi Entegrasyonu: Türkiye’nin birçok bölgesi güneş enerjisi potansiyeli açısından oldukça elverişlidir. Üniversite kampüslerinin geniş çatı yüzeyleri ve açık arazileri, güneş panelleri kurmak için idealdir. Kampüs binalarının çatılarına veya otoparkların üzerlerine fotovoltaik güneş panelleri yerleştirilerek elektrik üretilebilir. Örneğin bazı üniversiteler, 1 MW kapasiteye kadar çatı tipi GES (Güneş Enerjisi Santrali) kurulumları gerçekleştirmiştir. Üretilen elektrik, gündüz saatlerinde kampüsün tüketimine direkt olarak katkı sağlar ve fazla üretim varsa şebekeye verilebilir. Türkiye’de lisanssız elektrik üretim yönetmeliği kapsamında, tüketim tesisi sözleşme gücü kadar güçte güneş enerjisi kurulmasına olanak tanınmaktadır. Bu sayede üniversiteler, kendi elektrik faturalarını düşürecek şekilde yenilenebilir kaynaklardan faydalanabilir.
2. Rüzgâr Enerjisi Kullanımı: Eğer kampüsün bulunduğu bölge rüzgâr açısından uygunsa, küçük ölçekli rüzgâr türbinleri kurulabilir. Özellikle kıyı bölgelerindeki veya yüksek rakımlı kampüslerde rüzgâr enerjisinden elektrik üretmek mümkündür. Bazı üniversiteler, pilot olarak kampüste düşük güçlü (5-50 kW gibi) rüzgâr türbinleri dikip eğitim amaçlı ve sembolik de olsa enerji üretimi yapmaktadır. Rüzgâr enerjisi de güneş gibi şebekeye entegre edilebilir ve kampüs içi mikro şebeke oluşturulabilir.
3. Güneş Kolektörleri ve Jeotermal: Elektrik üretiminin yanı sıra ısı enerjisi ihtiyacını yenilenebilir ile karşılamak da entegre bir çözümdür. Güneş termal kolektörler, yurtların veya spor salonlarının sıcak su ihtiyacını karşılamak için çatıya kurulabilir. Bu sayede özellikle yaz aylarında boylerlerin veya elektrikli ısıtıcıların enerjisi azaltılır. Eğer üniversite yakınlarında jeotermal kaynak varsa, binaların ısıtma ve soğutmasında jeotermal ısı pompaları devreye alınabilir. Bu yöntem, fosil yakıt tüketmeden ısıtma sağladığından son derece verimlidir.
4. Enerji Verimliliği + Depolama: Yenilenebilir kaynaklar doğası gereği sürekliliği olmayan (güneş geceleri yok, rüzgâr durabilir) kaynaklar olduğu için, üretilen enerjinin verimli kullanımı kritik hale gelir. Üniversiteler hem tüketimi verimli hale getirip düşürerek daha küçük yenilenebilir sistemlerle ihtiyacını karşılayabilir, hem de enerji depolama teknolojilerini entegre ederek sürekliliği artırabilirler. Örneğin kampüste büyük bir batarya sistemi kurmak, gündüz güneşten üretilen fazla elektriği depolayıp akşam kullanma imkânı verir. Bu, özellikle araştırma laboratuvarları gibi sürekli güç isteyen yerlerde kesintisiz temiz enerji sağlar.
5. Akıllı Mikro-Şebekeler: İleri düzey bir entegrasyon olarak üniversite kampüsleri kendi akıllı mikro-şebekelerini kurabilirler. Bu şebekelerde, güneş ve rüzgâr gibi kaynaklar, yedek jeneratörler ve bataryalar bir arada akıllı kontrol sistemleriyle yönetilir. Hava durumuna ve tüketim tahminlerine göre hangi kaynağın ne kadar devrede olacağı planlanır. Bu sayede hem enerji verimliliği maksimize edilir hem de kampüsün dış şebekeye bağımlılığı azalır.
6. Örnek Uygulamalar: Karabük Üniversitesi, kampüsünde gerçekleştirdiği projelerle bu entegrasyona güzel bir örnek sunmuştur. LED aydınlatma dönüşümü ve yalıtım gibi verimlilik önlemlerinin yanı sıra 1 MW kapasiteli güneş enerjisi santrali kurarak yenilenebilir enerjiyi kampüs hayatına entegre etmiştir. Böylelikle hem tüketimini azaltmış hem de tükettiği enerjinin önemli kısmını temiz kaynaktan elde etmiştir. Bu entegre yaklaşım, üniversiteye yarışmalarda birincilik kazandıracak düzeyde başarı getirmiştir.

Yenilenebilir enerji entegrasyonu yaparken göz önünde bulundurulması gereken hususlardan biri de yasal prosedürler ve teşviklerdir. Türkiye’de yenilenebilir enerjiden üretilen ihtiyaç fazlası elektriğin şebekeye satışı için belirli tarife garantileri (YEKDEM) bulunmaktaydı, güncel düzenlemelerle TL bazlı teşvikler mevcuttur. Üniversiteler, EPDK’nın belirlediği bu mevzuat çerçevesinde dağıtım şirketleriyle anlaşmalar yaparak sistemlerini kurabilirler.

Sonuç olarak, üniversitelerde enerji verimliliği ile yenilenebilir enerjinin entegre edilmesi, “daha az enerji tüket, gerekli enerjiyi de temiz kaynaktan üret” prensibine dayanmaktadır. Bu sayede kampüsler hem enerji faturalarını düşürebilir, hem karbon ayak izlerini azaltabilir, hem de öğrencilere uygulamalı sürdürülebilirlik örnekleri sunabilirler. Entegrasyonun başarısı için her iki alandaki yatırımların planlı ve koordineli yapılması önem taşır.

Üniversiteler için enerji verimliliği yatırımları için finansman ve teşvikler nelerdir?

Enerji verimliliği projeleri, ilk etapta yatırım maliyeti gerektirse de orta-uzun vadede önemli tasarruf sağlayarak kendini geri ödeyen çalışmalardır. Üniversiteler için bu yatırımların finansmanı çeşitli kaynaklardan sağlanabilir ve devlet tarafından sunulan bazı teşvik mekanizmalarından yararlanılabilir:

• Kendi Bütçesinden Finansman: Birçok üniversite, enerji verimliliği projelerini öz kaynaklarıyla finanse etmeyi tercih eder. Örneğin yıllık yatırım planlarına LED aydınlatma dönüşümü, yalıtım veya cihaz yenilemeleri için ödenek koyabilirler. Bu durumda sağlanacak tasarruflar, ilerleyen yıllarda üniversitenin bütçesine geri katkı olarak dönecektir. Yatırım kararlarında projelerin geri ödeme süreleri dikkate alınır; genellikle 5 yıldan kısa sürede kendini amorti eden verimlilik yatırımları önceliklidir.
• Devlet Teşvik ve Destekleri: Türkiye’de enerji verimliliğini artırmak amacıyla çeşitli destek programları uygulanmıştır. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı veya Enerji Bakanlığı aracılığıyla geçmişte Verimlilik Artırıcı Projeler (VAP) desteği gibi programlar sanayiye sunulmuştur. Kamu sektörü için doğrudan hibe olmasa da, kamu binalarında enerji tasarrufu hedefleri kapsamında projelere kolaylık sağlanır. Ayrıca EPDK ve EİE (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’na bağlı Enerji Verimliliği ve Çevre Dairesi) tarafından enerji verimliliği danışmanlık şirketleri ve yetkilendirilmiş kurumlar vasıtasıyla teknik destekler verilmektedir. 5627 sayılı Kanun, enerji verimliliği hizmetlerinin desteklenebileceğini belirtir ve gerektiğinde fon oluşturulabileceğine değinir.
• Uluslararası Fonlar ve Krediler: Üniversiteler, uluslararası kalkınma bankaları veya fonlardan finansman temin edebilir. Özellikle enerji verimliliği ve sürdürülebilirlik konularında Dünya Bankası, Avrupa Birliği, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) gibi kurumların hibe veya kredi programları bulunmaktadır. Örneğin Dünya Bankası finansmanlı Kamu Binalarında Enerji Verimliliği Projesi (KABEV) ile 500-700 arası kamu binasının enerji verimli şekilde yenilenmesi için kaynak sağlanmıştır; bu kapsamda üniversite kampüsleri de yenileme listesine alınmıştır. Benzer şekilde Avrupa Birliği’nin IPA programları çerçevesinde yürütülen YEVDES (Yenilenebilir Enerji ve Enerji Verimliliği Teknik Destek Projesi) kapsamında da bazı üniversitelerin projelerine teknik destek ve hibe sağlanmıştır. Bu uluslararası projeler, üniversitelerin ciddi bütçe gerektiren büyük ölçekli yatırımlarını (örneğin tüm kampüsün kapsamlı enerji renovasyonu gibi) gerçekleştirmesine yardımcı olur.
• Enerji Performans Sözleşmeleri (EPS) ve ESCO Modeli: Kanunla tanımlanan Enerji Performans Sözleşmesi, yapılan yatırımların bedelinin sağlanan tasarruflarla geri ödendiği bir finansman modelidir. Bu modelde, özel bir Enerji Verimliliği Danışmanlık şirketi (ESCO) üniversiteyle bir sözleşme yaparak gerekli yatırımı kendi gerçekleştirir ve üniversitenin enerji faturalarındaki azalmadan pay alarak yatırımını geri alır. Örneğin bir ESCO, üniversitedeki tüm aydınlatmaları LED yapıp eski kazanları yeniler; üniversite ise her ay önceki faturasından daha düşük fatura öder ve aradaki farkın bir kısmı ESCO’ya proje geri ödemesi olarak gider. Belirli bir süre sonunda (geri ödeme süresi bitince) tüm tasarruf üniversiteye kalır. Türkiye’de 2018’deki düzenlemelerle kamu kurumlarının EPS yapabilmesinin önü açılmıştır ve bazı üniversiteler bu modeli değerlendirmeye başlamıştır. Bu yöntem, başlangıçta sermaye harcaması yapmadan verimlilik sağlama imkanı sunduğu için caziptir.
• Teşvikli Kredi ve Hibeler: Kamu bankaları veya kalkınma ajansları zaman zaman enerji verimliliği projelerine uygun koşullu krediler açmaktadır. Düşük faizli krediler veya geri ödemesiz hibe destekleri ile üniversiteler proje maliyetlerini düşürebilir. Örneğin, bazı bölgelerde faaliyet gösteren Kalkınma Ajansları, TRB yada TRC bölgesindeki üniversitelerin güneş enerjisi veya ısı yalıtımı projelerine hibe desteği vermiştir. TÜBİTAK ve KOSGEB de Ar-Ge boyutu içeren verimlilik projelerini (örneğin akıllı enerji yönetim sistemleri geliştirilmesi gibi) destekleyebilmektedir.
• Başarı Belgeleri ve Dolaylı Teşvikler: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, kamu binalarında %15 tasarruf hedefini tutturan kurumları “Binalarda Enerji Verimliliği Başarı Belgesi” ile ödüllendirmiştir. Bu tür takdir belgeleri, doğrudan mali destek içermese de üniversitelerin prestij kazanmasını sağlar ve gelecek fonlar için referans teşkil edebilir. Ayrıca enerji verimliliği yüksek olan üniversitelerin enerji giderleri azalacağından, genel bütçe harcamalarında avantaj elde etmeleri de dolaylı bir teşviktir.

Özetle, üniversiteler enerji verimliliği yatırımlarını öz kaynaklarıyla finanse edebilecekleri gibi, ulusal ve uluslararası çeşitli finansman kaynaklarından da yararlanabilirler. Enerji performans sözleşmeleri gibi yenilikçi modeller, başlangıç maliyeti engelini ortadan kaldırırken; Dünya Bankası destekli projeler gibi büyük ölçekli fonlar, geniş kapsamlı yenilemelere imkan tanır. Üniversite yönetimlerinin bu finansman ve teşvik olanaklarını yakından takip ederek uygun olanları değerlendirmesi gerekir. Doğru finansman modeli seçildiğinde, enerji verimliliği projeleri hem bütçeye yük olmadan hayata geçirilebilir hem de sağlanan tasarruflarla zaman içinde kendini katbekat amorti edebilir.

Üniversiteler için enerji verimliliği projeleri nasıl planlanır ve uygulanır?

Enerji verimliliği projelerinin başarılı olabilmesi için iyi bir planlama ve disiplinli bir uygulama süreci şarttır. Üniversitelerde bu projelerin planlanması ve hayata geçirilmesi genel olarak aşağıdaki adımları izler:

1. Ön hazırlık ve ihtiyaç analizi: İlk adım, kampüsteki mevcut durumu anlamaktır. Bu kapsamda bir enerji etüdü yapılır. Enerji etüdü sırasında binaların yalıtım durumundan cihaz parkına, tüketim alışkanlıklarından faturalara kadar kapsamlı veri toplanır. Bu çalışma sonucunda nerelerde enerji kaybı olduğu, hangi alanların öncelikli verimlilik potansiyeli taşıdığı belirlenir. Örneğin, bir etüt raporu belirli bir fakülte binasının yıllık enerji tüketiminin çok yüksek olduğunu ve bunun büyük kısmının eski tip klima cihazlarından kaynaklandığını ortaya koyabilir. Bu analiz aşaması, projenin temelini oluşturur ve hedefleri belirlemek için gereklidir.
2. Proje tanımı ve hedef belirleme: Etüt sonuçlarına dayanarak uygulanacak projeler tanımlanır. Hangi önlemlerin alınacağı, her bir önlemin beklenen tasarruf miktarı ve yaklaşık maliyetleri ortaya konur. Örneğin proje tanımları arasında “Aydınlatmaların LED’e dönüştürülmesi”, “Merkezi ısıtma kazanının yoğuşmalı model ile değiştirilmesi”, “Yurt binalarına 5 cm dış cephe yalıtımı yapılması” gibi maddeler olabilir. Her proje için bir geri ödeme süresi hesaplanır (yatırım maliyetinin yıllık tasarrufa oranı). Üniversite yönetimi, bu bilgilere bakarak hangi projelerin öncelikli yapılacağına karar verir. Genellikle geri ödeme süresi kısa ve tasarruf potansiyeli yüksek “düşük sarkan meyveler” (quick wins) ilk önce seçilir.
3. Kaynak yaratma ve bütçeleme: Belirlenen projelerin hayata geçirilmesi için gerekli finansman planlanır. Eğer üniversitenin kendi bütçesinden karşılanacaksa, yıllık yatırım programına eklenir. Harici bir fon veya hibe kullanılacaksa, ilgili kurumlara başvurular hazırlanır. Örneğin, eğer bir enerji performans sözleşmesi (EPS) modeli seçildiyse, ESCO firmalarından teklifler alınır. Bütçeleme aşamasında her proje için ihale süreçleri, satın alma yöntemleri gibi detaylar da kararlaştırılır. Üniversitenin mali takvimi ve eğitim-öğretim dönemi göz önüne alınarak uygulama için en uygun zamanlar (yaz tatili gibi) planlanır.
4. Detaylı teknik planlama: Bu aşamada projelerin teknik çizimleri, keşif özetleri ve şartnameleri hazırlanır. Örneğin bir LED dönüşüm projesi için hangi tip LED armatürlerin kullanılacağı, kaç adet gerekeceği belirlenir; bir yalıtım projesi için kullanılacak malzeme türü ve kalınlığı teknik şartnamede yazılır. Gerekirse üniversite bünyesindeki teknik birimlerden veya dış danışmanlardan destek alınarak projeler mühendislik açıdan olgunlaştırılır. Ayrıca her iş kalemi için takvim oluşturulur (hangi iş ne kadar sürede yapılacak, hangi sırayla ilerleyecek gibi).
5. Uygulama (İhale ve Yapım Süreci): Planlama tamamlandıktan sonra, eğer dış yüklenici kullanılacaksa ihale süreci başlar. Kamu üniversiteleri, mevzuata uygun olarak ihale veya doğrudan temin yöntemleriyle işi yapacak firmayı seçer. Ardından saha uygulaması başlar. Bu süreçte üniversitenin ilgili teknik ekipleri veya enerji yöneticisi, işi yakından takip ederek projenin şartnameye uygun ilerlemesini kontrol eder. Örneğin bir binada LED armatür montajı yapılırken rastgele kontroller yapılır, yalıtım uygulaması esnasında işçilik kalitesi denetlenir. Uygulama aşamasında, akademik takvime göre iş planlaması önemlidir – derslerin aksamaması veya öğrencilerin güvenliği için işlerin tatil dönemlerinde veya gece saatlerinde yapılması gibi ayarlamalar yapılır.
6. Devreye alma ve eğitim: Yeni kurulan sistemler veya değiştirilen ekipmanlar için devreye alma testi yapılır. Örneğin yeni kurulan kazan dairesi sisteminin tüm vanaları, otomasyon sistemi düzgün çalışıyor mu kontrol edilir. Ardından, bu sistemleri işletecek teknik personel ve kullanıcılar için gerekli eğitimler verilir. Örneğin bakım personeline yeni LED armatürlerin kontrol mekanizması anlatılır, otomasyon yazılımının kullanımı öğretilir. Kullanıcılara (öğrencilere/personel) yönelik bilgilendirme yapılarak, örneğin yeni sensörlü sistemlerin nasıl çalıştığı, müdahale edilmemesi gerektiği gibi uyarılar iletilir.
7. İzleme ve Doğrulama: Proje tamamlanıp sistemler çalışmaya başladıktan sonra, elde edilen tasarrufların doğrulanması gerekir. Bu amaçla “Ölçüm ve Doğrulama (M&V)” aşamasına geçilir. Proje öncesi baz tüketim değerleri ile proje sonrası tüketimler karşılaştırılır ve hava durumu, kullanım değişikliği gibi etkenler göz önüne alınarak tasarruf miktarı hesaplanır. Örneğin LED projesi sonrası bir binanın aydınlatma tüketiminin aylık %50 düştüğü raporlanabilir. Eğer bir ESCO ile anlaşma varsa, bu doğrulama bağımsız bir kuruluş veya taraflarca ortak yapılır. Doğrulama sonuçları, projenin hedefine ulaşıp ulaşmadığını gösterir. Genellikle öngörülen tasarrufa ulaşılamadıysa nedenleri incelenir ve düzeltici adımlar atılır.
8. Sürekli iyileştirme: Enerji verimliliği projeleri bir defalık işler olarak görülmemeli, sürekli gelişen bir programın parçası olarak ele alınmalıdır. İlk projelerin sonuçları alındıktan sonra, yeni potansiyel alanlar için etütler yapılmaya devam edilir. Elde edilen tasarrufla bir sonraki projenin finansmanı kolaylaşır. Üniversitenin enerji yönetim ekibi, her yıl yeni verimlilik hedefleri koyarak döngüyü sürdürür. Böylece kampüs genelinde kademeli ancak sürekli bir iyileşme sağlanır.

Aksaray Üniversitesi’nin 2019-2023 dönemindeki planlaması bu sürece örnek gösterilebilir: Önce bir koordinasyon kurulu kurulmuş, mevzuata göre hedefler belirlenip yol haritası çizilmiş, ardından enerji izleme sistemi ve saha uygulamaları hayata geçirilmiştir. Sonuçta %15’e yakın tasarruf sağlanarak bakanlık tarafından başarı belgesi ile ödüllendirilmiştir.

Özetle, üniversitelerde enerji verimliliği projelerinin planlanması ve uygulanması, analizden devreye almaya kadar çok adımlı bir süreçtir. Disiplinli bir planlama, tüm paydaşların sürece dahil edilmesi ve sonuçların izlenmesi, projelerin beklenen faydayı sağlamasını güvence altına alır. Bu yöntem, verimlilik çalışmalarını rastgele girişimler olmaktan çıkarıp kurumsal bir program haline getirir.

Üniversiteler için enerji verimliliği konusunda enerji yöneticisinin önemi nedir?

Enerji yöneticisi, bir üniversite kampüsünde enerji verimliliği faaliyetlerinin başarıyla yürütülmesinin kilit aktörüdür. 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu’na göre enerji yöneticisi, kurumun enerji tüketimini izleyen, analiz eden ve verimliliği artıracak stratejiler geliştiren sorumlu kişidir. Üniversitelerde enerji yöneticisi bulundurmak, belirli büyüklüğün üzerindeki kampüsler için yasal bir zorunluluk olmasının ötesinde, pratikte birçok fayda sağlar.

Öncelikle, enerji yöneticisi bir koordinatör ve uzman rolü üstlenir. Farklı fakülteler, yurtlar, laboratuvarlar gibi çeşitli birimlerdeki enerji kullanımını tek elden takip eder. Bu sayede tüm kampüs genelinde bütüncül bir enerji politikası uygulanabilir. Örneğin, mühendislik fakültesi binasında elektrik tüketimi artarken kütüphanede azalıyorsa, enerji yöneticisi bu trendleri görerek sebep analizine girişir. Belki mühendislik fakültesinde yeni laboratuvar cihazları devreye girmiştir, enerji yöneticisi bunların verimli kullanımı için önlem alır. Kısacası, enerjiyle ilgili verileri sürekli izleyerek gerektiğinde müdahale eden bir gözlemci görevi görür.

Enerji yöneticisi aynı zamanda mevzuat ve teknoloji takipçisidir. Kanun ve yönetmeliklerdeki değişiklikleri (örneğin enerji tasarruf hedefleri, bildirim yükümlülükleri) yakından izleyerek üniversitenin uyumunu sağlar. Aksaray Üniversitesi’nde kurulan Enerji Yönetim Koordinatörlüğü, mevzuat değişikliklerini dikkatle inceleyerek yapılması gerekenleri planlamıştır. Örneğin, Cumhurbaşkanlığı Genelgesi ile gelen %15 tasarruf hedefini kurum içinde duyurup gerekli projeleri başlatmak enerji yöneticisinin işidir. Ayrıca yeni enerji verimli teknolojiler, cihazlar veya yöntemler konusunda üniversite yönetimini bilgilendirir; gerektiğinde pilot uygulamalar önerir.

Proje geliştirme ve uygulama aşamalarında enerji yöneticisi kritik rol oynar. Enerji etütlerinin yapılmasını organize eder, etüt sonuçlarına göre proje önerileri hazırlar. Hangi binada ne gibi iyileştirme potansiyeli var, tasarruf miktarı ve maliyeti nedir gibi teknik hesaplamaları yapar veya yaptırır. Sonrasında, onaylanan projelerin hayata geçirilmesinde bir proje yöneticisi gibi süreci takip eder. Yüklenici firmalarla iletişim, iş takviminin koordinasyonu, iş güvenliği tedbirlerinin takibi gibi konularda aktif rol alır. Örneğin kampüste bir dış cephe yalıtım projesi yürütülürken enerji yöneticisi işin ilerlemesini kontrol eder, malzeme kalitesinin standartlara uygunluğunu denetler.

Enerji yöneticisinin bir diğer önemli fonksiyonu bilinçlendirme ve eğitimdir. Öğrenciler ve personel için enerji tasarrufu eğitimleri düzenlenmesi, kampüs içinde tasarruf farkındalığı yaratacak etkinlikler yapılması genellikle enerji yöneticisinin inisiyatifiyle olur. Örneğin, üniversitede “enerji tasarrufu el kitabı” hazırlanıp dağıtılması ya da web sitesinde tavsiyelerin paylaşılması enerji yöneticisinin yürütebileceği çalışmalardandır. Bu sayede enerji kültürünün kurum içinde yerleşmesine katkı sağlar.

Enerji yöneticisi, üniversite yönetimi ile teknik uygulama arasında köprü görevi de görür. Rektörlüğe veya ilgili genel sekreterlik birimine düzenli olarak enerji tüketimleri, tasarruflar, proje durumları hakkında rapor sunar. Bu veriler ışığında üst yönetim kararlar alabilir (örn. tasarruf edilen bütçenin bir kısmını yeni projelere aktarma gibi). Aynı zamanda teknik personelden gelen geri bildirimleri de yönetime ileterek ihtiyaç duyulan yatırımları dile getirir.

Özetle, enerji yöneticisi üniversitenin enerji işlerinden sorumlu kaptanıdır. Onun yokluğunda veya etkin çalışmaması durumunda, enerji verimliliği çabaları dağınık ve sonuçsuz kalabilir. Kanun, enerji yöneticisinin bu görevlerini yerine getirmesini zorunlu tutarak aslında verimlilik çalışmalarının kurumsal bir sahipliğe kavuşmasını hedeflemiştir. Nitekim enerji yöneticisi atayan ve aktif çalışan üniversiteler, kısa sürede tüketimlerini düşürüp başarı belgesi gibi takdirler almışlardır. Sonuç olarak, enerji yöneticisinin önemi hem yasal hem pratik düzeyde büyüktür; üniversite ölçeğinde enerji verimliliğinin sürekliliğini ve ciddiyetini temin eden vazgeçilmez bir role sahiptir.

Üniversiteler için enerji verimliliği çalışmaları hangi alanlara odaklanmalıdır?

Üniversite kampüslerinde enerji tüketimi pek çok farklı alanda gerçekleşir. Ancak verimlilik çalışmaları açısından bazı alanlar diğerlerine göre daha yüksek önceliğe sahiptir çünkü buralarda yapılan iyileştirmeler daha büyük tasarruflar sağlayabilir. Genellikle üniversitelerde enerji verimliliği çalışmaları şu alanlara odaklanmalıdır:

• Isıtma, Soğutma ve İklimlendirme (HVAC): Çoğu kampüste enerji tüketiminin en büyük dilimi binaların ısıtma ve soğutmasına gider. Merkezi kazan daireleri, kazanlar, chiller (soğutma grupları), klima üniteleri ve havalandırma fanları büyük oranda elektrik veya yakıt harcar. Dolayısıyla verimlilik için birinci öncelik, HVAC sistemlerinin optimizasyonudur. Örneğin kazanların yanma verimlerinin artırılması, eski cihazların yenilenmesi, atık ısı geri kazanım sistemlerinin kurulması kritik adımlardır. Gazi Üniversitesi’nde yürütülen projelerde, kazan borularının değiştirilmesi ve atık ısının geri kazanılması gibi adımlar atılarak ısıtma sistemlerinde önemli iyileşmeler sağlanmıştır. Keza soğutma sistemlerinde verimsiz cihazların değişimi, yeni nesil otomatik kontrol sistemleriyle desteklenmesi önceliklidir.
• Bina Yalıtımı ve Yapısal Önlemler: Özellikle eski veya yalıtımsız binalarda ısı kayıpları çok yüksektir. Bu nedenle üniversite binalarının dış cephe mantolaması, çatı yalıtımı, pencerelerin çift cama dönüştürülmesi gibi alanlar ikinci önemli odak noktası olmalıdır. Yalıtım yatırımları, ısıtma-soğutma giderlerini doğrudan azaltır ve konforu artırır. Bartın Üniversitesi’nde çeşitli binalara mantolama yapılarak ciddi tasarruf elde edilmesi, bu alanın başarısına örnektir. Yapısal önlemler bir kez yapıldıktan sonra sürekli fayda sağlar, bu yüzden uzun vadeli en etkili çözümlerdendir.
• Aydınlatma: Kampüs genelinde binalardaki ve dış mekandaki aydınlatmalar da enerji tüketiminin önemli bir parçasını oluşturur. Aydınlatmada verimlilik için odak nokta, LED dönüşümü ve gereksiz aydınlatmaların önlenmesidir. LED teknolojisine geçiş, aydınlatma kaynaklı elektrik tüketimini %50-70 arasında azaltabilir. Ayrıca gündüz gün ışığından maksimum yararlanmak (gün ışığı sensörleri) ve gece yarısından sonra kampüste güvenlik için asgari seviyede ışık bırakmak gibi stratejiler uygulanmalıdır. Aydınlatma, göreceli olarak düşük maliyetle hızlı tasarruf sağladığından ilk odaklanılan alanlardan biri olmalıdır.
• Elektrikli Ekipmanlar ve Cihazlar: Üniversitelerde bilgisayarlar, yazıcılar, laboratuvar cihazları, kantin mutfak ekipmanları gibi sayısız cihaz kullanılır. Toplu olarak bakıldığında bunların tüketimi kayda değerdir. Bu alanda odak, cihazların enerji verimli modellere yükseltilmesi ve kullanım alışkanlıklarının iyileştirilmesi olmalıdır. Bilgisayar laboratuvarlarında otomatik uyku modları ayarlanabilir, klimalarda ısıtma-soğutmada ideal sıcaklıklar belirlenerek aşırı ayarlamaların önüne geçilebilir. Yine, fume hood (çekişli dolap) gibi sürekli çalışan laboratuvar cihazlarının sensörlü ve verimli modelleri tercih edilmelidir.
• Su Temini ve Pompaj Sistemleri: Eğer kampüs kendi su teminini yapıyor ya da sirkülasyon pompaları yoğun kullanılıyorsa, pompaların verimliliği ve su ısıtma sistemleri de odak alanlarından biri olmalıdır. Örneğin eski nesil sürekli çalışan pompalar yerine değişken devirli pompalar kullanmak, su basınçlandırma sistemlerinde kaçakları engellemek enerji ve su tasarrufu birlikte sağlar. Sıcak su hatlarının yalıtılması da ihmal edilmemesi gereken bir noktadır.
• Yenilenebilir Enerji Entegrasyonu: Enerji verimliliği çalışmalarının bir parçası olarak kampüste yenilenebilir enerji sistemlerinin entegrasyonu da odaklanılacak alanlar arasındadır. Özellikle güneş enerjisinden elektrik üretimi (GES kurulumu) veya güneş kolektörleriyle su ısıtma, hem enerji maliyetlerini düşürür hem de fosil yakıt kullanımını azaltır. Bu alan, verimlilik projeleri olgunlaştıktan sonra değerlendirilen bir üst seviye olarak görülebilir. Karabük Üniversitesi’nin projelerinde GES kurulumu önemli bir bileşen olmuştur.
• Davranışsal ve Yönetimsel Alanlar: Teknik olmasa da enerji verimliliği çalışmaları kapsamında insan davranışlarına odaklanmak da önemlidir. Bu alanda odak noktası, enerji tasarrufu konusunda bilinç oluşturmak ve bu bilinci sürekli kılmaktır. Bu sayede teknik önlemlerin etkinliği artar. Örneğin personelin mesai bitiminde cihazlarını kapatması, öğrencilerin boş derslikte ışıkları kapatması gibi konular bir kültür haline getirilmelidir.

Elbette her üniversitenin kendine özgü öncelikleri olabilir. Örneğin kampüs içi ulaşım (servis araçlarında elektrikli araç kullanımı gibi) ya da yeşil alan sulama sistemlerinin optimizasyonu gibi konular da bazı kampüslerde öne çıkabilir. Ancak genel olarak, en büyük tüketim kalemlerinin olduğu HVAC, yalıtım, aydınlatma gibi alanlara odaklanmak, sınırlı kaynaklarla en yüksek verimin alınmasını sağlar. Pareto prensibi gereği, toplam tüketimin %80’ini oluşturan %20’lik alanlara yönelmek, enerji verimliliği çalışmalarının etkinliğini maksimuma çıkaracaktır.

Üniversiteler için enerji verimliliği çalışmaları hangi alanlara odaklanmalıdır?

Üniversiteler için enerji verimliliği yarışmaları ve ödülleri nelerdir?

Enerji verimliliği alanındaki farkındalığı artırmak ve başarılı uygulamaları teşvik etmek amacıyla, hem ulusal hem de kurumsal düzeyde çeşitli yarışma ve ödül programları düzenlenmektedir. Üniversiteler de bu yarışma ve ödüllere katılım göstererek hem rekabet ortamında kendilerini sınamakta hem de iyi uygulamalarını sergileme imkânı bulmaktadır.

Ulusal Düzeyde Yarışmalar:

• Üniversiteler Arası Enerji Verimliliği Yarışması (ÜNVER): Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Yükseköğretim Kurulu (YÖK) işbirliğinde ilk kez 2022 yılında düzenlenen ÜNVER Yarışması, üniversitelerin enerji verimliliği alanındaki projelerini yarıştırdığı bir programdır. Bu yarışmada üniversiteler gerçekleştirdikleri enerji tasarrufu projelerini ve elde ettikleri sonuçları jüriye sunar. Değerlendirme sonucunda en başarılı bulunan üniversitelere ödüller verilir. Örneğin ÜNVER-1 yarışmasında, birincilik ödülünü Karabük Üniversitesi almıştır; bu üniversite kampüs genelinde LED aydınlatma dönüşümü, termostatik vana uygulamaları, çatı GES kurulumu gibi kapsamlı projeler gerçekleştirmiştir. İkinciliği Gazi Üniversitesi (kazan iyileştirmeleri, atık ısı geri kazanımı vb.), üçüncülüğü ise Bartın Üniversitesi (çok sayıda binada yalıtım ve otomasyon uygulamaları) elde etmiştir. ÜNVER yarışmasının ikincisi (ÜNVER-2) 2023 yılında yapılmış ve giderek kurumsallaşan bir etkinlik haline gelmiştir. Bu yarışma, üniversiteler arasında sağlıklı bir rekabet ortamı yaratarak enerji verimliliği konusuna ilgiyi artırmıştır.
• Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı / Enerji Bakanlığı Ödülleri: Bazı yıllarda EPDK veya Enerji Bakanlığı, enerji verimliliği yüksek performans gösteren kuruluşları ödüllendirmektedir. Örneğin daha çok sanayi tesislerini kapsayan “Enerji Verimli Endüstri Tesis Ödülleri” gibi programlar bulunmaktadır. Üniversiteler doğrudan bu kategoride yer almasa da, benzer şekilde “kamu binalarında enerji verimliliği” başlığında ödüller veya başarı sertifikaları ile onurlandırılabilir. Nitekim 2019-2023 döneminde %15 tasarruf hedefini tutturan kurumlara bakanlık tarafından Binalarda Enerji Verimliliği Başarı Belgesi verilmiştir. Bu bağlamda Aksaray Üniversitesi, %14-16 arasında tasarruf sağlayarak “başarılı” kategoride belgelendirilen kurumlar arasına girmiştir. Bu tür belgeler resmi birer ödül olmasa da, üniversitelerin çabalarının takdir edilmesi anlamına gelir.
• TÜBİTAK ve TEKNOFEST gibi yarışmalar: Enerji verimliliği, teknoloji ve inovasyon ekseninde de yarışma konusu olabilmektedir. Örneğin TEKNOFEST kapsamında düzenlenen teknoloji yarışmalarında enerji ve çevre kategorileri bulunmaktadır; üniversite öğrencileri enerji verimliliği sağlayan yenilikçi cihaz veya sistem tasarımlarıyla yarışabilirler. Yine TÜBİTAK’ın üniversitelere yönelik proje yarışmalarında “enerji verimliliği” temalı başvurular ödül alabilmektedir. Bu, öğrenci ve akademisyen düzeyindeki başarıları teşvik eder.

Uluslararası Düzeyde Yarışmalar / Sıralamalar:

• UI GreenMetric World University Rankings: Endonezya Üniversitesinin başlattığı bu küresel sıralama programı, üniversiteleri sürdürülebilirlik performanslarına göre değerlendirir. Enerji ve iklim başlığı, GreenMetric kriterlerinin önemli bir bölümünü oluşturur (enerji verimliliği programları, yenilenebilir enerji kullanımı, emisyon azaltım politikaları vb.). Türk üniversiteleri de bu sıralamaya katılmakta ve bazıları yüksek dereceler almaktadır. Bu aslında doğrudan bir yarışma olmasa da, üniversitelerin uluslararası alanda enerji verimliliği konusundaki ilerlemelerini göstermeleri açısından motive edicidir. Örneğin Bartın Üniversitesi, enerji tasarrufu çalışmaları sayesinde bu platformda üst sıralara yükselerek dikkat çekmiştir.
• International Green Gown Awards: Bu, dünya genelinde üniversitelerin sürdürülebilirlik konusundaki projelerini ödüllendiren bir programdır. Enerji verimliliği ve karbon azaltım projeleriyle üniversiteler bu ödüle başvurabilir. Henüz Türkiye’den bu ödülü alan bir üniversite olmasa da, gelecekte aday olunabilecek bir platformdur.
• LEED Campus ve BREEAM Communities Sertifikaları: Bazı üniversiteler, kampüslerindeki binalar için uluslararası yeşil bina sertifikaları almaktadır. Örneğin bir yeni kampüs binası LEED Gold sertifikası alırsa, bu da dolaylı olarak bir ödül niteliği taşır. Üniversiteler bunu prestij olarak yansıtır. Bu sertifikalar için yarışma değil standart karşılama söz konusu olsa da, üniversiteler arası bir rekabet unsuru haline gelebilmektedir (hangi üniversitenin kaç sertifikalı yeşil binası olduğu gibi).

Sonuç olarak, üniversiteler için enerji verimliliği alanında yarışma ve ödüller, hem ulusal hem uluslararası boyutta mevcuttur. ÜNVER gibi yarışmalar, doğrudan üniversitelerin birbirleriyle kıyaslandığı etkinlikler olup başarılı örneklerin yaygınlaşmasını sağlamaktadır. Ödül veya belge alan üniversiteler, bunu bir gurur vesilesi yaparak kamuoyuna duyurmakta ve böylece diğer kurumları da teşvik etmektedir. Bu tür rekabetçi ortamlar, enerji verimliliği konusunda sürekli iyileşme için itici güç oluşturmaktadır. Üniversite yönetimleri de bu süreçlerden faydalanarak yeni fikirler edinip kendi programlarını gözden geçirme fırsatı bulurlar.

Üniversiteler için enerji verimliliği sağlamada karşılaşılan zorluklar nelerdir?

Üniversite kampüslerinde enerji verimliliği projelerini planlamak ve uygulamak, çeşitli zorluklarla karşılaşabilir. Bu zorluklar teknik, finansal, davranışsal veya yönetsel boyutta ortaya çıkabilir. Başlıca karşılaşılan güçlükler şunlardır:

• Finansman ve Bütçe Kısıtları: Enerji verimliliği projeleri uzun vadede tasarruf sağlasa da, ilk yatırım maliyetleri nedeniyle üniversite bütçelerinde yer açmak zor olabilir. Özellikle kamu üniversiteleri merkezi bütçeden ödenek beklediği için, enerji verimliliği projeleri diğer acil altyapı ihtiyaçları arasında öncelik bulamayabilir. Bazen üniversite yönetimleri, kısa vadede geri dönüşü olmayan (veya öyle algılanan) bu yatırımları erteleme eğiliminde olabilir. Ayrıca ekonomik dalgalanmalar, döviz kurlarının artışı gibi sebeplerle enerji verimliliği ekipmanlarının (örneğin LED armatürler, otomasyon sistemleri) maliyeti yükselebilir ve proje fizibiliteleri zorlaşabilir.
• Eski ve Karmaşık Altyapı: Birçok üniversite kampüsü, farklı dönemlerde inşa edilmiş ve birbiriyle uyumsuz sistemlere sahip binalardan oluşur. Eski binalarda yalıtımın yetersiz olması, tesisat şemalarının belirsizliği, standartlara uymayan elektrik sistemleri gibi sorunlar verimlilik çalışmalarını güçleştirir. Örneğin 40 yıl önce yapılmış bir binada otomasyon sistemi kurmak, hem teknik hem de mimari engeller nedeniyle maliyetli olabilir. Aynı şekilde tarihi değeri olan binalarda (tarihi fakülteler vb.) dış cephe yalıtımı yapmak ya da pencere değiştirmek yasal kısıtlar nedeniyle mümkün olmayabilir. Altyapıdaki bu çeşitlilik, tek tip çözümlerin her yere uygulanmasını zorlaştırır; her bina için ayrı mühendislik çalışması gerekebilir.
• Kullanıcı Davranışları ve Alışkanlıklar: Teknolojik önlemleri uygulamak kadar, insanların bunları doğru kullanması da gerekir. Üniversite öğrencileri ve personelinin enerji tasarrufu alışkanlıkları kazanması zaman alır. Özellikle kullanıcıların verimlilik önlemlerine bazen direnç gösterdiği görülebilir. Örneğin merkezi olarak belirlenen termostat ayarlarına müdahale etmek, pencereleri açık bırakarak ısı kaybına yol açmak gibi davranışlar verimlilik çabalarını sekteye uğratır. Bir diğer örnek, bilinç eksikliği nedeniyle öğrencilerin boş dersliklerde ışıkları sürekli açık bırakmasıdır. Davranışsal değişim sağlamak, teknik bir sorunu çözmekten daha zordur ve sürekli eğitim ve farkındalık gerektirir.
• Kurum İçi İletişim ve Koordinasyon Sorunları: Enerji verimliliği çalışmaları, üniversite içinde farklı birimlerin işbirliğini gerektirir (yapı işleri, idari birimler, akademik departmanlar vb.). Bu birimler arasında yeterli iletişim olmadığında projelerin uygulanması gecikebilir. Örneğin bir fakülte binasında tadilat yapılacaksa, ders programlarının ayarlanması için akademik birimlerle koordinasyon gerekir. Bazen iletişim eksikliği yüzünden işler eğitim dönemine sarkabilir veya istenen kapsamda yapılamayabilir. Ayrıca enerji yöneticisinin karar alma mekanizmalarına dahil olmaması veya raporlarının dikkate alınmaması da bir zorluk yaratır. Üst yönetimin enerji verimliliği konusuna öncelik vermemesi halinde, alt kademe çabalar sonuçsuz kalabilir.
• Teknik Uzmanlık Eksikliği: Her üniversitede enerji verimliliği konusunda deneyimli teknik personel bulunmayabilir. Mevcut bakım-onarım personeli günlük operasyonu yürütecek şekilde yetişmiştir ancak enerji analizi, otomasyon sistem yönetimi, ileri düzey enerji hesapları gibi konularda eğitim gerekebilir. Eğer enerji yöneticisi yoksa ya da tek bir kişi ise iş yükü fazla gelebilir ve tüm fırsatlar tespit edilemeyebilir. Dışarıdan danışmanlık alındığında ise bunun süreklilik arz etmemesi, içerde bilgi birikimi oluşmaması riski vardır. Özetle, teknolojik yenilikleri anlayıp uygulayacak insan kaynağının eksik olması bir engeldir.
• Eski Alışkanlıklara Bağlılık ve Değişime Direnç: Kurumlarda değişim yönetimi her zaman zordur. Örneğin yıllardır aynı şekilde çalışan bir kazan dairesi ekibi, yeni otomasyonlu sisteme geçince başlangıçta uyum zorluğu yaşayabilir veya istemeyebilir. “Şimdiye kadar böyle gelmiş, böyle gider” anlayışıyla hareket edilmesi, verimlilik yeniliklerine direnç doğurur. Bu direnç, gerek psikolojik gerek pratik sebeplerden olabilir (yeni sistemleri kullanmayı öğrenme kaygısı, iş yükü artışı endişesi gibi).
• Enerji Fiyatlarının Dalgalanması: İlginç şekilde, enerji fiyatlarının dönemsel olarak düşmesi de zorluk çıkarabilir. Eğer enerji bir dönem ucuzlamışsa (sübvansiyon veya piyasa koşullarıyla), verimlilik projelerinin ekonomik cazibesi azalmış gibi görünebilir. Yönetim “zaten fatura düşük, projeyi sonra yapalım” diyebilir. Ancak bu kısa vadeli bir bakıştır ve uzun vadede maliyetler artacaktır; yine de algı yönetimi zor olabilir. Benzer şekilde, elde edilen tasarrufların görünürlüğü de bir zorluk olabilir; çünkü tasarruf, gerçekleşmeyen tüketim olduğu için kimi zaman farkındalığı düşük kalır.
• Bakım ve Süreklilik Sorunları: Enerji verimliliği sistemlerinin kurulumundan sonra bunların düzenli bakım ve takibi gerekir. Örneğin tasarruf sağlamak için kurulan sensörler bozulabilir, kontrol sistemleri kalibre edilmezse verimi düşer. Eğer bu sistemlerin devamlılığı sağlanmazsa birkaç yıl sonra ilk hale geri dönüş olabilir. Bu da genelde bakım bütçesi ve personel eksikliği ile ilgilidir. Özellikle üniversitelerde bazı projeler başlangıçta hevesle yapılır ancak sonrasında izleme yapılmadığı için etkisi ölçülmez ve zamanla işler eskiye dönebilir.
• Öğrenci Sirkülasyonu: Üniversitelerde her yıl öğrencilerin bir kısmı mezun olur, yeni öğrenciler gelir. Bu sürekli değişim, enerji tasarrufu kültürünün yeni gelenlere aktarılmasını gerektirir. Her yıl başında tekrar eğitim ve kampanya yapmak gerekebilir, aksi halde süreklilik sağlanamaz.

Bu zorluklara rağmen, iyi bir planlama ve değişim yönetimi stratejisiyle bunların üstesinden gelinebilir. Örneğin üst yönetimin kararlı duruşu ve vizyonu, finansman sorunlarının çözümü için yaratıcı yöntemlerin (EPS, hibeler vs.) kullanımı, personel ve öğrencilerin düzenli eğitimi gibi adımlar zorlukları azaltacaktır. Necmettin Erbakan Üniversitesi rektörünün ifadesi bu noktada anlamlıdır: “Nasıl evimizde enerji verimliliği için tasarruf tedbirlerine uyuyorsak, üniversite olarak da ülkemize katkı sağlamayı hedef haline getirdik”. Bu tür bir sahiplenme ve kararlılık, karşılaşılan engelleri aşmada en önemli faktördür.

Üniversiteler için enerji verimliliği sağlamanın faydaları nelerdir?

Enerji verimliliği sağlamak, üniversitelere bir dizi önemli fayda kazandırır. Bu faydalar ekonomik, çevresel, eğitsel ve kurumsal boyutlarda görülebilir:

• Mali Tasarruf ve Kaynak Verimliliği: En somut faydaların başında, enerji faturalarında sağlanan azalma gelir. Üniversiteler yüksek miktarda elektrik, doğalgaz, kömür vb. enerji tüketirler ve bu kalemler bütçede büyük yer tutar. Enerji verimliliği önlemleri sayesinde tüketim miktarı düşeceği için aylık/yıllık enerji giderleri de düşer. Örneğin bir kamu üniversitesi, 2019-2023 arasında yaptığı tasarruf uygulamalarıyla enerji faturalarında yıllık %15 civarı azalma sağlayarak ülke genelinde toplu olarak 1,1 milyar TL tasarrufa katkıda bulunmuştur. Bu, kurum bütçesine doğrudan olumlu yansıyan bir kazançtır. Elde edilen tasarruf, başka ihtiyaçlara (örneğin laboratuvar ekipmanı alımına, kütüphane iyileştirmesine) yönlendirilebilir. Böylece üniversitenin kaynakları daha verimli kullanılmış olur.
• Çevresel Fayda ve Karbon Salımının Azalması: Daha az enerji tüketmek, daha az fosil yakıt yakılması anlamına gelir. Bu da sera gazı emisyonlarının düşmesi demektir. Üniversiteler enerji verimliliği sayesinde kendi karbon ayak izlerini küçültür ve iklim değişikliğiyle mücadeleye destek olur. Örneğin verimlilik önlemleri ile elektrik tüketimi azaltıldığında, elektrik üretimi kaynaklı CO₂ emisyonu azalacaktır. Türkiye’nin 2030’a kadar planladığı 100 milyon ton emisyon azaltımının önemli bir kısmı enerji verimliliği adımlarıyla gelecektir. Üniversiteler bu kapsamda yaptıkları her tasarrufla, daha temiz bir çevre bırakmaya katkı sağlar. Ayrıca yerel ölçekte hava kalitesine de olumlu etkisi olabilir (kampüste yakılan yakıt azalacağından hava emisyonları düşer).
• Konfor ve Eğitim Kalitesine Katkı: Enerji verimliliği önlemleri çoğu zaman bina ve tesislerin kalitesini de yükseltir. Örneğin yalıtımı yapılmış bir bina kışın daha sıcak, yazın daha serin kalır; böylece öğrenciler ve personel için daha konforlu bir ortam oluşur. Aydınlatmanın iyileştirilmesi, daha iyi görüş koşulları demektir; dersliklerde göz yorucu loşluklar veya rahatsız edici parlak noktalar ortadan kalkar. İklimlendirme sistemlerinin dengeli çalışması sayesinde sınıflarda sıcaklık dalgalanmaları azalır. Tüm bunlar, eğitim-öğretim faaliyetlerinin daha sağlıklı bir ortamda sürdürülmesini sağlar. Yani enerji verimliliği, sadece “tasarruf” değil aynı zamanda yaşam kalitesini artıran bir unsurdur.
• Yasal Uyumluluk ve Risk Azaltımı: Enerji verimliliği çalışmalarını yapan bir üniversite, yasal yükümlülüklerini de yerine getirmiş olur. Enerji yöneticisi atamak, tüketim bildirimlerini yapmak, tasarruf hedeflerini tutturmak gibi konularda önden gittiği için herhangi bir cezai yaptırımla karşılaşmaz. Bu durum kurumsal riskleri azaltır ve üniversiteyi mevzuata tam uyumlu hale getirir. Ayrıca enerji verimliliği sayesinde kurumdaki elektrik sistemlerinin ve cihazların daha düzenli kullanımı, aşırı yüklerin azalması gibi dolaylı etkilerle yangın ve arıza riskleri de düşebilir.
• Kurumsal İtibar ve Prestij: Günümüzde sürdürülebilirlik, kurumların itibarı açısından önemli bir ölçüt haline gelmiştir. Enerji verimliliği konusunda aktif olan, somut sonuçlar elde eden üniversiteler hem kamuoyunda hem de uluslararası arenada saygınlık kazanır. Örneğin enerji verimliliği yarışmalarında ödül alan veya GreenMetric gibi endekslerde üst sıralara çıkan üniversiteler, medyada olumlu haberlerle anılır. Bu da öğrenci tercihlerinden, işbirliklerine kadar birçok alanda pozitif etki yapar. “Yeşil kampüs” kimliği, üniversitenin marka değerini yükseltir. Aynı zamanda kurumdaki çalışanlar ve öğrenciler de bundan gurur duyar, aidiyet hissi pekişir.
• Eğitimsel Katkı ve Farkındalık: Üniversiteler sadece öğrenim verilen yerler değil, aynı zamanda öğrencilerin toplumsal konularda bilinç kazandığı ortamlardır. Kendi kampüsünde enerji tasarrufu uygulamalarını gözlemleyen, belki projelerde görev alan öğrenciler, enerji verimliliği bilinci yüksek bireyler olarak mezun olurlar. Bu da uzun vadede toplum genelinde enerji kültürünü olumlu etkiler. Üniversite, binalarını ve uygulamalarını yaşayan bir laboratuvar gibi kullanarak öğrencilere örnek olabilir. Örneğin bir mühendislik öğrencisi, okuduğu üniversitede güneş panellerinin kurulumu veya akıllı bina sistemleriyle ilgili gerçek proje deneyimi edinebilir. Bu, eğitim kalitesine dolaylı bir katkıdır.
• Enerji Arz Güvenliğine Katkı: Makro düzeyde bakıldığında, tüm kamu kurumları gibi üniversitelerin de enerji tasarrufu yapması ülkenin genel enerji ihtiyacını azaltır. Türkiye enerji ihtiyacının önemli bir bölümünü ithal kaynaklarla karşılamaktadır. Üniversitelerin enerji verimliliği çalışmaları sonucu sağladığı tasarruflar, ulusal ölçekte tüketimi düşürerek enerji ithalatını ve dışa bağımlılığı azaltmaya küçük de olsa katkıda bulunur. Örneğin kamu binalarında elde edilen %15 tasarrufla yılda 1,1 milyar TL değerinde enerji alımı önlenmiştir. Bu gibi kazanımlar, milli ekonomiyi de olumlu etkiler.

Özetle, üniversiteler için enerji verimliliği sağlamanın çok boyutlu faydaları vardır. Azalan faturalar ve geri kazanılan bütçe, çevrenin korunması, daha iyi bir eğitim ortamı, yasal uyum, artan itibar ve bilinçli nesiller yetiştirme gibi kazançlar bir araya geldiğinde, enerji verimliliği çalışmalarının stratejik önemini net şekilde ortaya koyar. Bu nedenle günümüzde birçok üniversite yönetimi, enerji verimliliğini sadece bir teknik mesele değil, kurumsal bir öncelik olarak ele almaktadır.

Üniversiteler için enerji verimliliği ve elektrik tarifeleri arasında nasıl bir ilişki vardır?

Üniversitelerin enerji verimliliği çalışmaları ile elektrik tarifeleri arasında doğrudan ve dolaylı bazı ilişkiler bulunmaktadır. Elektrik tarifeleri, elektriğin birim enerji başına maliyetini belirleyen yapı olduğu için, verimlilik önlemleri bu maliyetin optimize edilmesine yardımcı olur. Konuyu birkaç başlık altında inceleyelim:

• Serbest Tüketici Olma ve Tedarikçi Seçimi: Türkiye’de elektrik piyasasında, yıllık belirli bir tüketim limitini aşan kullanıcılar “serbest tüketici” olabilir ve elektrik tedarikçisini serbestçe seçebilir. 2025 yılı itibarıyla düşürülen limitle birlikte hemen hemen her üniversite serbest tüketicidir (hatta küçük tüketiciler bile bu kapsama girmiştir). Bu durum, üniversitelere ulusal tarife yerine özel elektrik satın alma anlaşmaları yapma imkânı verir. Enerji verimliliği ise üniversitenin toplam elektrik talebini azaltarak, daha avantajlı anlaşmalar yapmasını kolaylaştırır. Örneğin, tüketimi düşen bir kampüs, anlaşmalarında daha düşük kademeli bir güç talebi üzerinden anlaşma yapabilir veya birden fazla üniversite bir araya gelip toplu alım yaparak indirim elde edebilir. Kısacası verimli enerji kullanımı, üniversitelerin elektrik tedarikindeki süreç için oldukça önemlidir. 
• Tarife Seçeneklerinin Verimli Kullanımı: Elektrik tarifeleri genellikle tek zamanlı (sabit fiyat) veya çok zamanlı (gündüz-puant-gece farklı fiyat) olabilir. Üniversiteler, enerji verimliliği stratejileriyle tükettikleri elektrik miktarını azaltmanın yanı sıra, tüketimin zamanını da optimize edebilirler. Örneğin, çok zamanlı tarifede puant (akşam zirve saatleri) birim fiyatı yüksektir. Bir üniversite, bazı enerji yoğun faaliyetlerini (örneğin büyük su pompalarının çalışması, merkezi soğutma depolaması vb.) gece saatlerine kaydırarak maliyet avantajı sağlar. Bu da bir çeşit verimlilik uygulamasıdır (enerji maliyeti verimliliği). Böylece üniversite, aynı enerjiyi daha ucuz saatlerde kullanarak tasarruf eder. Enerji yönetimi kapsamında bu tür talep tarafı yönetimi, tarifelerin akıllıca kullanılmasıyla mümkün olur.
• Reaktif Güç ve Ceza Bedelleri: Elektrik tarifelerinde, sadece aktif enerji tüketimi değil, reaktif enerji kullanımı da önemlidir. Eğer üniversitenin elektrik sisteminde uygun kompanzasyon yapılmaz ve belirli sınırların üzerinde reaktif enerji tüketilirse, dağıtım şirketi faturaya reaktif ceza bedeli yansıtır. Bu, verimsiz bir durumdur çünkü aslında iş üretmeyen bir enerji bileşeni için ekstra ücret ödenir. Enerji verimliliği çalışmaları kapsamında, üniversiteler kompanzasyon panolarını iyileştirerek ve güç faktörünü istenen seviyede tutarak bu cezaları önlerler. Örneğin her bina panosunda güç katsayısı takibi yapılıp kondansatör kapasitesi yeterli tutulursa, ay sonunda ceza gelmez. Bu sayede üniversite gereksiz maliyetlerden kurtulmuş olur. Dolayısıyla, reaktif güç yönetimi hem bir verimlilik tedbiri hem de tarife kaynaklı bir maliyeti önleme yöntemidir.
• Kademeli Tarifeler ve Tüketim Limitleri: Konutlarda uygulanan kademeli tarife (belirli bir tüketime kadar düşük fiyat, üzeri yüksek fiyat) ticarethane veya sanayi aboneleri için birebir geçerli olmasa da, benzer mantıkla son kaynak tedarik tarifesi gibi uygulamalar mevcuttur. Örneğin çok yüksek tüketimli tüketicilere (belirli bir limitin üstünde yıl tüketimi olanlara) farklı bir tarife uygulanabilir. Üniversiteler genellikle ticarethane abone grubunda değerlendirilir ve eğer çok büyük tüketimleri varsa “son kaynak tedarik tarifesi” gibi daha maliyetli bir rejime tabi olabilirler. Enerji verimliliği burada devreye girerek, üniversitenin tüketimini kritik eşiğin altında tutmayı sağlayabilir. Örneğin bir üniversite yılda 50 GWh üzeri tüketiyorsa farklı fiyat mekanizması devreye giriyorsa, tasarrufla bunun altına inmek maliyet artışını engeller. Nitekim EPDK belirli tarihlerde son kaynak limiti düzenlemeleri yapmaktadır (örneğin 2025 için belirlenen tüketim limitleri) ve verimlilik sayesinde daha avantajlı dilimde kalınabilir.
• Dağıtım Bedelleri ve Talep Yönetimi: Elektrik faturalarında sadece enerji bedeli değil, aynı zamanda dağıtım bedeli ve diğer kalemler de bulunur. Dağıtım bedelleri genellikle çekilen güç miktarına ve tüketim profilinize bağlıdır. Eğer bir üniversite talep yönetimi yaparak anlık çekiş gücünü azaltırsa (örneğin tüm sistemler aynı anda tam kapasite çalışmıyor, yükler zamanlanıyor), bazı sözleşme gücü aşım bedellerinden veya yüksek kesici akım bedellerinden kurtulabilir. Trafo gücü optimizasyonu da bir verimlilik konusudur; gerekenden büyük trafo kullanımı hem yatırım hem işletmede kayıp demektir. Verimli kullanım sayesinde daha küçük bir trafo ile aynı iş görülebiliyorsa, üniversite boşa kapasite için ödeme yapmaz.
• Üretilen Fazla Enerjinin Satışı: Yenilenebilir enerji kurulumları olan üniversiteler, ihtiyaçlarından fazla elektrik üretirlerse bunu şebekeye satabilirler. Bu satış, yürürlükteki tarifeler üzerinden ya da YEKDEM mekanizmasıyla olabilir. Eğer üniversite enerji verimliliği yaparak tüketimini çok düşürürse, GES gibi kaynaklarından nispeten daha fazla enerji dışarı satabilir hale gelir. Bu da ek bir gelir kalemi olabilir. Örneğin, kampüs çatılarında GES kurulu bir üniversite, yaz tatilinde tüketimi çok azalttığı için ürettiği elektriğin büyük kısmını şebekeye verip gelir elde edebilir.

Özetle, enerji verimliliği ile elektrik tarifeleri arasındaki ilişki, daha akılcı enerji kullanımı sayesinde tarifelerin avantajlı yönlerinden yararlanma ve dezavantajlı yönlerinden kaçınma üzerine kuruludur. Üniversiteler için verimli enerji kullanımı, sadece kWh’yi azaltmakla kalmaz, ödediği her kWh’nin maliyetini de optimize etmeye yardımcı olur. Bu nedenle iyi bir enerji yöneticisi, elektrik faturalarını ayrıntılı analiz ederek tarifeye dayalı iyileştirme fırsatlarını da kollar. Sonuç olarak, enerji verimliliği sayesinde üniversiteler elektrik piyasasındaki serbestleşmeden en iyi şekilde faydalanabilir, cezalardan kaçınabilir ve toplam enerji maliyetlerini en düşük seviyeye çekebilirler.

Üniversiteler için enerji verimliliği konusunda örnek uygulamalar nelerdir?

Türkiye’de ve dünyada birçok üniversite, kampüslerinde başarılı enerji verimliliği uygulamalarına imza atmıştır. Bu örnek uygulamalar, benzer çalışmalar yapmak isteyen diğer üniversitelere de yol gösterici olabilir. İşte dikkat çeken bazı örnekler:

• Aksaray Üniversitesi (ASÜ) – Kapsamlı Enerji Tasarrufu Programı: ASÜ, 2019-2023 yılları arasında yürüttüğü planlı enerji tasarrufu programıyla %15’e yakın enerji tasarrufu elde etmiştir. Bu kapsamda öncelikle Enerji Yönetim Koordinatörlüğü kurulmuş, her binada alt komisyonlar oluşturulmuştur. Üniversite genelinde bir Enerji İzleme Sistemi (EİS) devreye alınarak binalardaki aydınlatma, HVAC ekipmanları, elektrik panoları anlık izlenmiştir. Bu sistem sayesinde herhangi bir binada gereksiz tüketim veya arıza olduğunda hemen müdahale edilip enerji kaybı önlenmiştir. ASÜ ayrıca kampüs içi aydınlatma sistemlerini daha verimli ünitelerle değiştirmiş; dış aydınlatmada LED teknolojisine geçerek enerji harcamasını azaltmıştır. Alınan bu önlemler sonucunda ASÜ, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından verilen “Binalarda Enerji Verimliliği Başarı Belgesi”ne layık görülmüştür.
• Karabük Üniversitesi – ÜNVER Yarışması Birincilik Projesi: Karabük Üniversitesi, 2022 yılında düzenlenen Üniversiteler Arası Enerji Verimliliği Yarışması’nda birincilik ödülü almıştır. Üniversitenin proje kapsamında gerçekleştirdiği uygulamalar oldukça kapsamlıdır: Kampüsteki tüm iç ve dış aydınlatmalar LED lambalarla değiştirilmiş, bu sayede aydınlatma kaynaklı enerji tüketimi ciddi oranda azaltılmıştır. Akademik ve idari binalarda kalorifer peteklerine termostatik vanalar takılarak her mekanın ısı ihtiyacına göre sıcaklık ayarı yapılması sağlanmıştır. Kazan dairelerinde ve mekanik tesisatta boru ve vana izolasyonları iyileştirilmiştir (vana ceketleri kullanılmıştır). En dikkat çekici adımlardan biri, kampüsün elektrik ihtiyacını karşılamak üzere çatılara 1 MW gücünde güneş enerjisi santrali (GES) kurulması olmuştur. Ayrıca Karabük Üniversitesi’nin eski merkezi ısıtma sisteminden bağımsız çalışan yeni bir verimli ısıtma merkezi binası kurduğu belirtilmektedir. Tüm bu önlemler sayesinde üniversite, hem ciddi tasarruf sağlamış hem de yenilenebilir enerjiyi devreye alarak örnek teşkil etmiştir.
• Gazi Üniversitesi – İkincilik Ödüllü Proje: Gazi Üniversitesi, aynı ÜNVER yarışmasında ikincilik almıştır. Projesinde özellikle ısıtma ve soğutma sistemlerinin modernizasyonu öne çıkmıştır. Eski kazanların duman boruları yenilenerek ısı transfer verimi artırılmıştır. Kampüsteki merkezi soğutma grupları yeni nesil yüksek verimli cihazlarla değiştirilmiş ve bunlara atık ısı geri kazanım sistemleri entegre edilmiştir. Örneğin, soğutma makinelerinin yoğuşma atık ısısı, ısı pompası yardımıyla kışın mekan ısıtmasına ve kullanım sıcak suyu üretimine yönlendirilmiştir. Ayrıca basınçlı hava ve vakum sistemleri yenilenerek bu sistemlerin enerji tüketimi düşürülmüş, kompresörlerden çıkan ısının da geri kazanıldığı bir düzenek kurulmuştur. Bu entegre yaklaşım sonucunda Gazi Üniversitesi, kampüs genelinde büyük ölçekli bir enerji verimliliği atılımı gerçekleştirmiştir.
• Bartın Üniversitesi – Üçüncülük Ödüllü Proje ve Akıllı Sistemler: Bartın Üniversitesi de ÜNVER-1 yarışmasında üçüncü olmuştur. Bartın Üniversitesi’nin en dikkat çekici uygulaması, kampüste pek çok binaya yaygın şekilde dış cephe mantolama (yalıtım) yapılmasıdır. Rektörlük, fakülteler, meslek yüksekokulu, engelsiz yaşam merkezi gibi binaların tamamında ısı yalıtımı uygulanmıştır. Bunun yanı sıra, bazı binalara otomatik kontrol ve bina yönetim sistemi entegre edilmiştir. Isıtma ve soğutma sistemleri ile aydınlatmalar, kurulan akıllı sistemle otomatik olarak kontrol edilerek ihtiyaç dışı çalışmaları önlenmiştir. Bartın Üniversitesi ayrıca enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji alanında “Akıllı Üniversite için Zeki Enerji Yönetim Sistemi” adında bir proje yürütmüş; yapay zekâ ve nesnelerin interneti tabanlı bir sistem geliştirmeye başlamıştır. Bu sistem ile odalar, derslikler, koridorlar gibi tüm alanların havalandırma, ışıklandırma ve ısıtması yapay zekâ desteğiyle yönetilecek, güneş enerjisinden üretilen elektrik de sisteme dahil edilerek maksimum verimlilik sağlanacaktır. Bu çalışma, geleceğin akıllı kampüs yönetimine güzel bir örnek teşkil etmektedir.
• Necmettin Erbakan Üniversitesi – ISO 50001 Sertifikasyonu: Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi, enerji yönetim sistemi standardı olan ISO 50001 belgesini alan ilk kamu üniversitesi olmuştur. Üniversite, bu süreçte enerji politikalarını güncellemiş, enerji tüketimlerini analiz ederek kapsamlı önlemler almıştır. TSE denetimleri sonrası belgelendirilen bu sistem ile üniversitenin enerji giderlerinin azaltılması yönünde topyekûn bir çalışma başlatılmıştır. Bu örnek, kurumsal düzeyde sistem kurma ve sürekli iyileştirme adına önemlidir.
• ODTÜ – Enerji İstatistikleri Yayınlama: Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ), kampüs enerji tüketim verilerini şeffaf şekilde paylaşan üniversitelerdendir. Örneğin 2021 yılında ODTÜ kampüsünün elektrik tüketiminin yaklaşık 27,1 milyon kWh olduğunu açıklamıştır. Bu verileri yayımlayarak hem farkındalık yaratmakta hem de ileride yapılacak projelerin etkisini ölçmeyi kolaylaştırmaktadır. ODTÜ ayrıca binalarında enerji verimli tasarım uygulamaları (örn. YEŞİL Bina sertifikalı yapılar), güneş enerjisi sistemleri gibi projelere sahiptir.

Bu örnekler, enerji verimliliği konusunda farklı yaklaşımların ve kapsamların olabileceğini gösteriyor. Kimi üniversite yalıtıma ağırlık verirken, kimi yenilenebilir enerjiye yönelmiş, kimi de dijital izleme ve yönetim sistemleri kurmuş durumda. Ortak nokta ise hepsinin ölçülebilir sonuçlar elde etmesi ve kurumsal kararlılıkla bu işe girişmiş olmasıdır. Her üniversitenin fiziki ve mali şartları farklı olsa da, uygun projeler seçilerek benzer başarı hikâyeleri yazmak mümkündür. Bu başarılı uygulamaların paylaşımı, diğer üniversitelere ilham vermekte ve genel olarak yükseköğretim sektöründe enerji verimliliği çıtasını yükseltmektedir.

Üniversiteler için enerji verimliliği konusunda devlet politikaları ve hedefleri nelerdir?

Devlet, enerji verimliliğinin artırılmasını ülke politikası düzeyinde ele almakta ve kamu kurumları dahil olmak üzere tüm sektörlerde çeşitli hedefler belirleyip programlar uygulamaktadır. Üniversiteler de kamu binaları statüsünde oldukları için bu politika ve hedeflerin bir parçasıdır. Türkiye’de enerji verimliliği konusunda devletin belirlediği başlıca politikalar ve üniversiteleri de kapsayan hedefler şunlardır:

• Ulusal Enerji Verimliliği Stratejileri ve Eylem Planları: 2023 yılına kadar uygulanan Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı (2017-2023) sonrasında, 2024-2030 dönemini kapsayan ikinci eylem planı ve 2030 Enerji Verimliliği Stratejisi devreye alınmıştır. Bu kapsamda, 2030 yılına kadar Türkiye’nin birincil enerji tüketiminin %16 azaltılması planlanmaktadır. Ayrıca 2030’a kadar enerji verimliliği yoluyla 100 milyon ton CO₂ emisyon azaltımına katkı hedeflenmiştir. Bu yüksek seviyeli hedefler, tüm sektörlerde olduğu gibi kamu kurumlarında da tasarruf ve verimlilik çalışmalarının yoğunlaştırılmasını öngörmektedir. Üniversiteler de bu plana uygun olarak kendi enerji yoğunluklarını düşürmek ve verimliliği artırmak durumundadır.
• Kamu Binalarında Zorunlu Tasarruf Hedefleri: Özellikle kamu kesiminde enerji verimliliğinin öncü olması hedeflenmiştir. Bu doğrultuda, 2019 yılında çıkarılan Cumhurbaşkanlığı Genelgesi (2019/18) ile, enerji yöneticisi atamakla yükümlü kamu binalarının 2023 sonuna kadar %15 enerji tasarrufu sağlaması zorunluluğu getirilmiştir. Enerji yöneticisi kriteri gereği çoğu devlet üniversitesi bu kapsama girmiştir. 2023 yılında yayımlanan yeni bir Cumhurbaşkanlığı Genelgesi (2023/15) ile de bu hedef yükseltilerek kamu binalarında 2030’a kadar asgari %30 tasarruf elde edilmesi amaçlanmıştır. Bu güncel politikayla, üniversiteler önümüzdeki yıllarda enerji tüketimlerini neredeyse üçte bir oranında azaltmak üzere planlar yapmakla yükümlüdür. Bu büyük hedefe ulaşmak için Bakanlık koordinasyonunda “Kamu Binalarında Tasarruf Hedefi ve Uygulama Rehberi (2024-2030)” yayınlanmıştır.
• Enerji Yöneticisi ve Bildirim Yükümlülüğü: Devlet politikası olarak, büyük enerji tüketicilerinde enerji yöneticisi istihdamı zorunlu tutulmakta ve bunların performansı izlenmektedir. 5627 sayılı Kanun çerçevesinde üniversiteler enerji yöneticisi atar ve yıllık tüketimlerini bakanlık portalına bildirir. Bu veriler EVÇED (Enerji Verimliliği ve Çevre Dairesi) tarafından değerlendirilerek sektörel kıyaslamalar yapılır, gerektiğinde politika güncellemelerinde kullanılır. Yani devlet, üniversiteleri de kapsayan bir enerji verimliliği veri tabanı ve izleme sistemi işletmektedir. Bu politika, kurumları hesap verebilir kılmakta ve rekabetçi bir ortam yaratmaktadır (hangi üniversite ne kadar tasarruf yapmış, görülebilmektedir).
• Destekleyici Finansman ve Projeler: Devlet, kamu binalarının enerji verimliliği yatırımlarını kolaylaştırmak için çeşitli finansman anlaşmaları yapmıştır. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı bünyesinde yürütülen Kamu Binalarında Enerji Verimliliği Projesi (KABEV), Dünya Bankası finansmanlı bir projedir ve 500-700 kamu binasının enerji verimli şekilde yenilenmesini hedeflemektedir. Bu proje kapsamında okullar, hastaneler, idari binalar ve üniversite kampüsleri yer almakta; enerji etütleri yapılmakta, EKB’ler düzenlenip uygun yenileme yatırımları gerçekleştirilmektedir. Ayrıca YEVDES gibi AB destekli projeler de üniversitelerde enerji etütleri ve pilot yatırımları desteklemiştir. Bu tür projeler, devletin uluslararası işbirlikleriyle kamu kurumlarının finansman ihtiyacını gidermeye çalıştığını gösterir.
• Farkındalık ve Kapasite Geliştirme Politikaları: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, her yıl Ocak ayında Enerji Verimliliği Haftası etkinlikleri düzenlemekte, fuarlar ve paneller organize etmektedir. Bu etkinliklerde üniversiteler de yer almakta, projelerini sunabilmektedir. Bakanlık ayrıca kamu kurumlarına yönelik kılavuzlar, eğitim programları (enerji yöneticisi eğitimleri gibi) yürütmektedir. 20 Nisan 2025’te Yıldız Teknik Üniversitesi’nde enerji yöneticisi sınavı düzenlenmesi gibi duyurular, üniversitelerin bu süreçte merkez rol oynayabileceğini gösterir. YÖK ile işbirliği yapılarak üniversiteler arası yarışmalar (ÜNVER) düzenlenmesi de farkındalık politikasının parçasıdır. Bu politikalar, üniversiteleri motive ederek enerji verimliliğini gündemde tutmayı hedeflemektedir.
• Mevzuat ve Standartlar Geliştirme: Devlet politikaları kapsamında, enerji verimliliğine ilişkin mevzuat sürekli güncellenmekte ve standartlar teşvik edilmektedir. Örneğin Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği’ndeki gereklilikler zamanla sıkılaştırılmakta (2023’ten itibaren daha yüksek enerji sınıfı şartı gibi) ve yeni binaların neredeyse sıfır enerjili bina (nZEB) olmasına yönelik hazırlıklar yapılmaktadır. Kamuda enerji performans sözleşmelerinin (EPS) önü açılarak, 2021’de kanunla gerekli değişiklikler yapılmıştır. Tüm bunlar, üniversitelerin de içinde bulunduğu kamu sektörü için hareket alanı sağlar. Ayrıca TS EN ISO 50001 standardının yaygınlaşması bizzat devlet kurumlarınca (TSE aracılığıyla) desteklenmektedir; NEÜ gibi bir üniversitenin ilk ISO 50001 belgesini alması bu politikanın bir sonucudur.

Özetle, devletin enerji verimliliği politikaları üniversiteleri hem zorunlu hedefler hem de destekleyici programlar aracılığıyla kapsamaktadır. Bir yandan %30 tasarruf gibi iddialı hedefler konulup mevzuatla uyulması istenirken, diğer yandan teknik/finansal destek mekanizmalarıyla bunu gerçekleştirmeleri kolaylaştırılmaktadır. Bu politikaların başarısı, üniversitelerin aktif katılımına ve hedefleri sahiplenmesine bağlıdır. Nitekim üniversiteler, kendi bünyelerinde enerji komisyonları kurarak ve üst yönetim desteğiyle bu politikaları kurum kültürüne yansıtmaya başlamıştır. Devlet, 2053 net sıfır emisyon hedefi gibi uzun vadeli vizyonlara ulaşmak için üniversiteleri önemli birer paydaş olarak görmekte ve “kamu öncü olmalı” prensibiyle hareket etmektedir. Enerji verimliliği, bu kapsamda üniversitelerin hem sorumluluğu hem de topluma örnek olacakları bir alandır.

Üniversiteler için enerji verimliliği alanında uluslararası standartlar nelerdir?

Üniversitelerde enerji verimliliği çalışmalarını yapılandırmak ve dünya çapında tanınan bir seviyeye oturtmak için çeşitli uluslararası standartlar ve sertifikasyonlar mevcuttur. Bu standartlar, hem yönetim sistemleri düzeyinde hem de bina/tesis düzeyinde uygulanabilmektedir:

• ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemi Standardı: Uluslararası Standardizasyon Örgütü (ISO) tarafından yayımlanan bu standart, kurumların enerji performansını sürekli iyileştirmeleri için bir çerçeve sunar. ISO 50001, enerji politikasının oluşturulması, enerji hedef ve aksiyon planlarının belirlenmesi, izleme-ölçme ve gözden geçirme adımlarını içerir. Üniversiteler, ISO 50001 standardını uygulayarak enerjiyi tıpkı kalite (ISO 9001) veya çevre (ISO 14001) yönetimi gibi sistematik bir yaklaşımla ele alabilir. Necmettin Erbakan Üniversitesi’nin TS EN ISO 50001 belgesi alması, bu standardın üniversitelerde uygulanabilirliğine güzel bir örnektir. ISO 50001 belgesi alan bir üniversite, enerji verimliliği konusunda uluslararası kabul görmüş bir yönetişim sergilediğini kanıtlar. Bu standardın uygulanması, enerjide Planla-Uygula-Kontrol Et-Önlem Al döngüsünü kurum kültürüne yerleştirir.
• LEED ve BREEAM Gibi Yeşil Bina Sertifikaları: Dünya genelinde binaların enerji ve çevre performansını değerlendiren sertifika sistemleri bulunmaktadır. LEED (Leadership in Energy and Environmental Design) Amerikan menşeli bir sertifikasyon olup, binaları enerji verimliliği, su kullanımı, malzeme seçimi, iç ortam kalitesi gibi kriterlere göre değerlendirir. Üniversiteler, yeni inşa ettikleri binalar veya mevcut binaları için LEED sertifikası almayı hedefleyebilir. Örneğin bazı üniversite kampüslerinde LEED Gold veya Platinum sertifikalı mühendislik fakültesi binaları mevcuttur. Bu binalar, yalıtım, aydınlatma, HVAC sistemleri, otomasyon ve yenilenebilir enerji kullanımı açısından üst düzey verimliliktedir. BREEAM (İngiliz menşeli Building Research Establishment Environmental Assessment Method) de benzer şekilde binaların sürdürülebilirlik performansını derecelendirir. Türkiye’de de BREEAM sertifikalı eğitim yapıları örnekleri bulunmaktadır. Bu sertifikalar, uluslararası standartlarda enerji verimli ve çevre dostu binalara sahip olunduğunu gösterir.
• GreenMetric ve Sürdürülebilirlik Endeksleri: Doğrudan bir “standart” olmasa da, UI GreenMetric sıralaması üniversiteleri enerji ve iklim, atık, su, ulaşım, eğitim gibi kategorilerde puanlamaktadır. Enerji verimliliği ve karbon azaltımı bu kategorilerin en önemlilerindendir. Bu sıralamada başarılı olmak, aslında üniversitenin enerji konusunda uluslararası bir benchmark’a tabi olduğunu gösterir. Yani GreenMetric kriterleri de bir nevi standardize edilmiş performans ölçütleri sunar. Türk üniversitelerinden birçoğu GreenMetric’te yer almakta ve enerji verimliliği puanlarını artırmak için raporlama yapmaktadır.
• Enerji Verimli Ürün Standartları: Üniversiteler, cihaz ve ekipman alımlarında uluslararası enerji verimliliği standartlarına uygun ürünler seçebilir. Örneğin, elektrikli cihazlar için ENERGY STAR sertifikası (ABD Çevre Koruma Ajansı programı), AB enerji etiketi (A++ sınıfı gibi) uluslararası kabul görmüş işaretlerdir. Bir üniversite, ihale şartnamelerinde klimaların, buzdolaplarının, bilgisayarların belirli bir enerji verim sınıfında olmasını şart koşarak dolaylı yoldan bu standartları uygulayabilir.
• ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi: Her ne kadar doğrudan enerji verimliliği standardı olmasa da, ISO 14001 çevre yönetim sistemi kuran üniversiteler, çevresel boyutları içinde enerji tüketimini de izler ve hedefler koyar. Bu da enerji verimliliği çalışmalarını destekleyen bir çerçeve sunar. Örneğin ISO 14001 sertifikalı bir üniversitenin çevre programında “enerji tüketimini yılda %X azaltma” hedefi yer alabilir, bu da kurumsal olarak takip edilir.
• Pasif Ev / nZEB Standartları: Eğitim yapılarında çok uygulanmamış olsa da, Pasif Bina standardı ve Avrupa Birliği’nin Nearly Zero Energy Building (Yakın Sıfır Enerjili Bina) standartları da üniversitelerin yeni yapı projelerinde hedef alınabilir. Bu standartlar, binanın enerji ihtiyacının son derece düşük olmasını ve bu ihtiyacın önemli ölçüde yenilenebilir kaynaklardan sağlanmasını şart koşar. Örneğin bazı üniversiteler kampüs binalarını pasif ev kriterlerinde tasarlayarak ısıtma-soğutma enerjisi ihtiyacını minimize edebilir.
• IEEE / ASHRAE Standartları: Mühendislik anlamında, binaların enerji sistemleri için ASHRAE (Amerikan Isıtma, Soğutma ve Klima Mühendisleri Birliği) standartları, IEEE’nin (Elektrik Elektronik Mühendisleri Enstitüsü) enerji verimliliği ile ilgili yayınları da yönlendirici olabilir. Özellikle teknik personel bu standartlardan faydalanarak en iyi uygulamaları kampüse uygulayabilir.

Uluslararası standartlar, üniversitelerin enerji verimliliği çalışmalarına şeffaflık, kıyaslanabilirlik ve güvenilirlik katar. Örneğin ISO 50001 uygulayan bir üniversite, enerji performansını düzenli izleyip iyileştirdiğini belgelendirir; bu da yatırımcılar, akreditasyon kurumları, hatta öğrenciler nezdinde güven yaratır. Keza LEED sertifikalı binalar, kampüs turlarında gururla sergilenmekte, bu da öğrenci adaylarına “yeşil kampüs” imajı vermektedir.

Sonuç olarak, üniversiteler enerji verimliliği alanında uluslararası standartları benimseyerek, çalışmalarını dünya çapında kabul görmüş seviyelere çıkarabilirler. Bu standartlar hem içsel bir disiplin sağlar, hem de üniversitelerin çabalarını global platformlarda görünür kılar. Türkiye’de de giderek daha fazla üniversite, bu standartları yakalamak üzere adımlar atmakta ve böylece enerji verimliliği konusunu uluslararası bir perspektifle ele almaktadır.

Üniversiteler için enerji verimliliği etütleri ve enerji yönetim sistemi nasıl uygulanır?

Enerji etütleri ve enerji yönetim sistemleri, üniversitelerin enerji verimliliği çabalarının temelini oluşturan iki kritik unsurdur. Bunların doğru uygulanması, verimlilik fırsatlarının belirlenmesi ve sürekli iyileştirme için şarttır.

• Enerji Etütleri (Enerji Denetimleri) Uygulaması: Enerji etüdü, bir üniversite kampüsünün enerji kullanımını detaylı şekilde analiz etmek ve verimlilik potansiyellerini ortaya çıkarmak için yapılan çalışmadır. Kanunda etüt, enerji verimliliğini artırma imkânlarını ortaya çıkarmak için yapılan, bilgi toplama, ölçüm, değerlendirme ve raporlama aşamalarından oluşan çalışma olarak tanımlanmıştır. Bu süreci üniversite düzeyinde düşündüğümüzde, yetkilendirilmiş bir enerji verimliliği danışmanlık şirketi veya üniversitenin kendi enerji yöneticisi liderliğinde bir ekip önce kampüsteki tüm bina ve tesislerin enerji tüketim verilerini toplar (fatura analizleri, sayaç okumaları). Ardından yerinde incelemeler ve ölçümler yapılır: Binaların mimari özellikleri, yalıtım durumu, cihaz envanteri, kullanıcı alışkanlıkları gözlemlenir; elektrik panolarında akım-gerilim ölçümleri, HVAC sistemlerinde sıcaklık debi ölçümleri gibi teknik ölçümler gerçekleştirilir. Örneğin bir derslik binasında termal kamera ile duvarların ısı kaçakları tespit edilebilir, laboratuvarlarda cihazların çalışma saatleri kaydedilebilir.
  
  Toplanan verilerle her bina veya sistem için enerji dengesi ve verimlilik endeksleri hesaplanır. Sonuçta etüt raporu hazırlanır; bu raporda nerede ne kadar enerji harcandığı, nerelerde israf veya verimsizlik olduğu, hangi önlemlerin ne miktar tasarruf sağlayacağı ortaya konur. Örneğin raporda “Fen Edebiyat Fakültesi binasında aydınlatmalar eski tip olup yıllık 50.000 kWh tüketim yapmakta, LED dönüşümü ile %50 tasarruf (25.000 kWh) potansiyeli vardır” gibi bulgular yer alır. Ya da “Merkezi kütüphane HVAC sistemi gece de tam kapasite çalışmakta, otomasyonla gece moduna geçilerek yıllık X miktar doğalgaz tasarrufu sağlanabilir” şeklinde öneriler sunulur.
  
  Enerji etütleri genellikle 4 yılda bir tekrarlanır (sanayi tesislerinde 4 yıl zorunludur, kamu binalarında da benzer periyot tavsiye edilir). Bu sayede yeni teknolojiler veya değişen kullanım koşulları göz önüne alınarak güncel fırsatlar tespit edilir. Etüt sonuçları, üniversite yönetimine somut bir yol haritası verir ve bu raporlar bazen Bakanlığa da sunularak yükümlülükler yerine getirilir.
• Enerji Yönetim Sistemi Uygulaması: Enerji yönetim sistemi (EYS), enerji ile ilgili faaliyetlerin planlı, sürekli iyileştirmeye açık ve kurumsallaşmış şekilde yürütülmesini sağlayan yönetim çerçevesidir. ISO 50001 standardı da bu sistemin temelini oluşturur. Üniversitelerde EYS uygulamak için öncelikle üst yönetimin kararlılığıyla bir enerji politikası belirlenir. Örneğin üniversite “enerjiyi etkin kullanmak, gereksiz tüketimi önlemek, yenilenebilir enerji kullanımını artırmak ve karbon emisyonunu azaltmak” gibi prensipleri politika beyanında dile getirir.
  
  Sonra enerji yönetim organizasyonu kurulur: Enerji yöneticisi liderliğinde farklı birimlerden temsilcilerin olduğu bir enerji yönetim kurulu oluşturulabilir. Bu ekip, kampüsün enerji hedeflerini belirler. Hedefler sayısal ve ölçülebilir olmalıdır, örneğin “2025 yılı sonuna kadar elektrik enerjisi yoğunluğunu öğrenci başına %10 azaltmak” gibi. Hedeflere ulaşmak için eylem planları hazırlanır (etütlerde belirlenen projeler bu plana dahil edilir).
  
  Enerji yönetim sistemi kapsamında, enerji performans göstergeleri (EnPI) takip edilir. Mesela kWh/m², kWh/öğrenci gibi parametreler yıldan yıla izlenir. Düzenli olarak enerji izleme yazılımından gelen verilerle bu göstergeler hesaplanır. Eğer sapma varsa analiz yapılır. Bu sayede, enerji tüketimi kontrol altında tutulur.
  
  ISO 50001’in gereği olarak üniversite iç denetimler yapar; sistemin uygun işleyip işlemediğini kontrol eder. Her yıl üst yönetim gözden geçirme toplantılarında enerji performansı değerlendirilir, hedeflere ulaşıldı mı bakılır, bir sonraki dönem için hedefler revize edilir. Bu döngü, PDCA (Planla – Doğrula – Kontrol Et – Önlem Al) şeklinde devam eder.
  
  Necmettin Erbakan Üniversitesi örneğine bakarsak, üniversite TSE’ye başvurarak ISO 50001 belgesi almak istediğinde önce mevcut durum analizi yapmış, eksikleri tamamlamış ve bir enerji yönetim sistemi dokümantasyonu oluşturmuştur. TSE’nin uzman ekipleri, üniversitede denetim yapmış ve sistemin standarda uygun olduğunu tescil etmiştir. Bu süreçte üniversite birçok prosedür geliştirmiş, örneğin “enerji verimli satın alma prosedürü” ya da “enerji performansının izlenmesi prosedürü” gibi. Belgelendirme sonrası da üniversite, enerji verimliliği çalışmalarını sistematik biçimde sürdürmüştür.
  
  Enerji yönetim sisteminin avantajı, enerji verimliliğinin sürekliliğini sağlaması ve kurumsal hafıza oluşturmasıdır. Kişilere bağlı kalmadan, sistem sayesinde süreçler devam eder. Ayrıca EYS, tüm çalışanların sürece dahil olmasını kolaylaştırır çünkü herkesin uyması gereken prosedürler belirlenmiştir. Örneğin “Derslikler kullanılmadığında ışıkların ve projektörlerin kapatılmasına ilişkin talimat” bile bir EYS kapsamında dokümante edilebilir.

Özetle, bir üniversitede enerji verimliliği çalışmalarının başlangıcında etütlerin yapılması, neyin nasıl iyileştirileceğinin fotoğrafını çeker ve proje fırsatlarını listeler. Devamında enerji yönetim sisteminin kurulması ise bu projelerin uygulamaya geçmesi, sonuçlarının izlenmesi ve sürekli daha iyisinin hedeflenmesi için gereken altyapıyı sağlar. İyi uygulanmış bir enerji etüdü ve etkin işleyen bir enerji yönetim sistemi, üniversiteye somut tasarruflar getirirken aynı zamanda kurumsal kültürü de dönüştürür. Sonuçta enerji verimliliği, belli kişilerle sınırlı bir teknik çaba olmaktan çıkıp üniversitenin genel işleyişinin bir parçası haline gelir.

Üniversiteler için enerji verimliliği uygulamalarında risk değerlendirmesi nasıl yapılır?

Enerji verimliliği projeleri ve uygulamaları planlanırken, potansiyel risklerin de değerlendirilmesi ve bunlara karşı önlemler alınması gerekir. Risk değerlendirmesi, projenin başarısını veya güvenliğini tehlikeye atabilecek unsurların önceden belirlenerek kontrol altına alınmasını sağlar. Üniversitelerde enerji verimliliği uygulamalarında dikkate alınması gereken riskler ve bunların değerlendirme yöntemleri şöyledir:

• Teknik Riskler: Yeni teknoloji veya ekipmanların beklenen performansı sağlamaması, mevcut sistemlerle uyumsuzluk, arıza gibi durumlar teknik risklerdir. Örneğin, kampüse kurulacak bir otomasyon sisteminin yazılım hatası nedeniyle HVAC’ı yanlış yönetmesi riski olabilir. Bu riskleri değerlendirmek için pilot uygulamalar yapmak ve ekipmanları alırken referans kontrolü yapmak önemlidir. Ayrıca proje öncesi teknik fizibilite analizleri yapılarak, sistemin kampüs ihtiyaçlarını karşılama yeterliliği doğrulanmalıdır. Risk analizi sırasında “Eğer otomasyon sistemi devre dışı kalırsa HVAC elle çalışmaya devam edebilir mi?” gibi senaryolar gözden geçirilir ve acil durum planları hazırlanır.
• Operasyonel Riskler: Verimlilik önlemleri sonucunda hizmet kalitesinin düşme riski olabilir. Örneğin aşırı enerji tasarrufu yapma hedefiyle dersliklerin yetersiz ısıtılması, aydınlatmanın yetersiz düzeye indirgenmesi gibi istenmeyen sonuçlar doğabilir. Bu, eğitim faaliyetini aksatabilir ve şikayetlere yol açabilir. Risk değerlendirmede, “Konfor koşullarında bozulma olur mu?” sorusu ele alınır. Bu riskleri yönetmek için, uygulama öncesi standartlar belirlenir (sınıflar minimum şu aydınlıkta olacak, kışın sıcaklık en düşük şu derece olacak gibi) ve tasarruf önlemleri bu sınırlar içinde planlanır. Olası şikayet mekanizmaları kurularak anında düzeltici aksiyon alınacak şekilde süreç tasarlanır.
• Güvenlik Riskleri: Enerji verimliliği uygulamaları sırasında veya sonrasında güvenlik riskleri oluşabilir. Örneğin LED lambalara geçiş yapılırken yanlış bağlantı riskiyle yangın tehlikesi, yalıtım malzemesi uygulanırken yanıcı malzeme kullanımı riski, elektrikli araç şarj üniteleri kurulduğunda elektrik çarpma riski gibi. Bu risklerin değerlendirilmesi için İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) uzmanları projelere dahil edilmeli, her uygulama için tehlike analizi yapılmalıdır. Örneğin yalıtım malzemesi seçerken yangın sınıfı yüksek (zor alevlenen) malzemeler tercih edilerek risk azaltılır. Montaj ve inşaat çalışmalarında uygun iş güvenliği önlemleri alınır (elektrik kesilerek çalışma, uyarı levhaları vb.). Yapılan risk değerlendirmesi sonucunda gerekli kişisel koruyucu donanım, işaretleme, yetkilendirme gibi tedbirler uygulanır.
• Finansal Riskler: Projelerin beklenen tasarrufu sağlayamaması veya maliyet aşımları yaşanması finansal risklerdir. Örneğin 2 yılda geri öder denilen bir yatırım, eğer tasarruf hesapları yanlış yapıldıysa 5 yılda anca geri ödeyebilir; bu durumda hesaplar şaşar. Bu riski değerlendirmek için belirsizlik analizleri yapılır: Tasarruf miktarının olası en kötü senaryosu, ekipman maliyetinin artış ihtimali gibi parametreler değişken olarak ele alınır ve proje fizibilitesi bir güvenlik payı ile değerlendirilir. Ayrıca enerji fiyatlarının değişimi de bir risktir; eğer enerji ucuzlarsa tasarrufun parasal değeri düşer. Bu nedenle projeleri değerlendirirken farklı enerji fiyat senaryoları göz önüne alınır. Finansal risklere karşı, mümkünse performans garantili sözleşmeler (EPS gibi) yapılarak, örneğin beklenen tasarruf sağlanmazsa ESCO’nun farkı karşılaması gibi mekanizmalar kullanılabilir.
• İtibar ve Kabul Görmeme Riski: Bazı durumlarda enerji verimliliği projeleri yanlış anlaşılabilir veya dirençle karşılaşabilir. Örneğin “ışıkları kapatıyoruz” mesajı öğrenciler tarafından elektrik tasarrufu yüzünden konforumuzdan feragat ediyoruz şeklinde algılanıp olumsuz reaksiyon yaratabilir. Bu da kurumsal itibar açısından riskli bir durumdur. Risk değerlendirmesinde, paydaş analizi yapılarak, kimlerin bu projeden nasıl etkileneceği incelenir. Öğrenci konseyleri, akademisyenler, idari personel gibi gruplarla önceden iletişim kurularak neden-sonuç ilişkileri anlatılır. Rektörlük makamı, verimlilik çalışmalarının üniversitenin sorumluluğu olduğunu, aslında herkesin faydasına olduğunu vurgulayarak iç iletişim yapmalıdır. Eğer bir uygulama (mesela merkezi soğutmayı belli saatler dışında kapatma) büyük tepki çekiyorsa, alternatif çözüm veya kademeli geçiş gibi planlar yapılmalıdır.
• Süreç ve Zamanlama Riskleri: Verimlilik uygulamalarının kampüsün eğitim takvimiyle uyumlu yürütülmesi gerekir. Aksi halde dersleri veya araştırmaları aksatma riski vardır. Risk değerlendirmede, “Hangi proje ne zaman yapılırsa en az etki olur?” sorusu planlanır. Örneğin büyük bir kazan değişimi veya elektrik tadilatı, eğitim olmadığı yaz tatilinde planlanır. Eğer mecburen eğitim döneminde yapılacaksa, hafta sonu veya gece çalışmalarıyla risk azaltılır. Sürenin uzaması riski de ele alınarak, iş programına tampon süre konur ki dersler başlamadan iş bitmemiş olursa kriz yaşanmasın.
• Beklenmeyen Etki Riskleri: Bazı verimlilik önlemleri beklenmedik yan etkilere yol açabilir. Örneğin çok sıkı yalıtım yapılan bir binada havalandırma yetersiz kalırsa iç hava kalitesi düşebilir. Ya da hareket sensörüyle kontrol edilen aydınlatmalar, laboratuvarda hareketsiz çalışan bir öğrencinin aniden karanlıkta kalmasına neden olabilir. Bu gibi riskleri, geçmiş deneyimler ve pilot uygulamalar ile öngörmeye çalışmak önemlidir. Gerekirse bir binada önce küçük ölçekte deneme yapıp, ortaya çıkan sorunlara karşı düzeltme yapıldıktan sonra yaygınlaştırma yoluna gidilir.

Risk değerlendirmesi genellikle bir matris yöntemiyle yapılır: Her riskin olasılığı ve olası etkisi puanlanır, çarpımı ile risk seviyesi bulunur. Yüksek risk seviyesine sahip olanlar için risk azaltma tedbirleri geliştirilir ve sorumlular atanır. Süreç boyunca bu riskler izlenir, gerekirse risk planları güncellenir.

Enerji verimliliği çalışmalarında risk değerlendirmesi yapmak, projenin başarısını güvence altına aldığı gibi, üniversitenin “önce zarar verme” prensibiyle hareket etmesini sağlar. Sonuçta verimlilik adına yapılan hiçbir uygulama öğrencilerin sağlığını, güvenliğini veya eğitimin kalitesini riske atmamalıdır. Doğru yönetilen bir risk değerlendirmesi, enerji verimliliği projelerinin sadece tasarruf getiren değil, aynı zamanda güvenli ve kabul gören projeler olmasını temin eder.

Üniversiteler için enerji verimliliği alanındaki güncel gelişmeler nelerdir?

Enerji verimliliği sürekli gelişen bir alan olduğundan, üniversiteleri de yakından ilgilendiren yeni gelişmeler, teknolojiler ve politikalar ortaya çıkmaktadır. 2025 yılı itibarıyla Türkiye’de ve dünyada üniversitelerin enerji verimliliği alanında dikkate alması gereken güncel gelişmeler şunlardır:

• Hedeflerin Yükseltilmesi ve Yeni Stratejiler: Türkiye’de kamu binaları için enerji tasarrufu hedefi son olarak %15’ten %30’a çıkarıldı (2030’a kadar). Bu, üniversitelerin daha iddialı projeler planlamasını gerektiriyor. Ayrıca 2024 başında yürürlüğe giren 2. Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı ile 2030’a kadar enerji tüketiminin %16 azaltılması ve 100 milyon ton CO₂ azaltımı hedefi resmileşti. Bu hedeflere ulaşmak için üniversiteler özelinde belki ara hedefler belirlenecek, YÖK bünyesinde izleme mekanizmaları kurulabilecektir. Örneğin YÖK’ün Üniversite İzleme Raporlarında artık enerji tüketimi ve tasarruf göstergelerine de yer verilmeye başlandığı görülüyor.
• Kamu Binaları Rehberi ve KABEV Projesi: 2024 yılında Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2024-2030 döneminde kamu binalarında tasarruf hedeflerine ulaşmak için bir uygulama rehberi yayınladı. Bu rehberde proje önceliklendirme, finansman modelleri, izleme yöntemleri gibi konularda yol gösteriliyor. Üniversiteler bu rehberi kendi eylem planlarını hazırlamak için kılavuz olarak kullanabilir. Ayrıca Dünya Bankası destekli KABEV projesi hız kazandı; 2025 itibarıyla Türkiye genelinde yüzlerce kamu binasında (okullar, hastaneler, üniversite binaları dahil) enerji verimliliği renovasyonları başladı. Aksaray, Samsun gibi bazı üniversiteler KABEV kapsamında güneş enerjisi santrali kurulumu, yalıtım, pencere değişimi gibi yatırımlar almaya başladı. Bu proje, üniversitelere hibe veya çok düşük faizli kredi imkanı sunduğu için sektörde önemli bir gelişme.
• Teknolojik Gelişmeler: Son dönemde yapay zekâ ve nesnelerin interneti (IoT) tabanlı enerji yönetimi uygulamaları öne çıkıyor. Türkiye’de bazı üniversiteler (örneğin Bartın Üni.) yapay zekâ destekli akıllı enerji yönetim sistemleri geliştirmek üzere projeler yürütüyor. Bu tür sistemler, odaların kullanım durumuna göre otomatik ısıtma/aydınlatma kontrolü, büyük veriden öğrenerek talep tahmini yapma gibi yeteneklere sahip. Yurtdışında bazı kampüslerde yapay zekâ algoritmaları enerji yönetiminde rutin hale gelmeye başladı; örneğin AI destekli yazılımlar binanın geçmiş verilerini ve hava durumunu analiz edip HVAC’ı en verimli şekilde çalıştırabiliyor. Bu gelişmeler, Türkiye’de de pilot olarak denenmeye başlanıyor.
• Enerji Depolama ve Mikro Şebekeler: Yenilenebilir enerjinin kampüslere entegrasyonunda enerji depolama önemli bir konu haline geldi. Lityum-iyon batarya maliyetlerinin düşmesiyle, bazı üniversiteler kampüslerine enerji depolama sistemleri kurmaya başladı. Örneğin yurtdışında University of California Irvine, kampüs mikro şebekesinde batarya kullanıyor. Türkiye’de de TEKNOFEST gibi platformlarda üniversite öğrencileri mikro şebeke projeleri geliştiriyor. Yakın gelecekte, üniversiteler kendi akıllı şebekelerini kurarak, şebeke ile etkileşimli (grid-interactive) binalar yönetmeye başlayabilir. Bu, verimlilik yanında enerji arz güvenliği ve kesintisiz güç sağlamayı da içeriyor. 2023 sonlarında EPDK, yenilenebilir+depolama yatırımlarının önünü açan düzenlemeler yaptı, bu da kampüsler için fırsat olabilir.
• Elektrikli Ulaşımın Yükselişi: Birçok üniversite kampüsünde elektrikli araç sayısı artıyor. Bu durum enerji altyapısına yeni bir yük getirse de, doğru yönetilirse verimlilik için fırsata dönüşebilir. Örneğin akıllı şarj istasyonları ile araçlar gece ucuz elektrikle şarj edilip gündüz yüksek talepte geri şebekeye destek verebilir (araçtan şebekeye V2G teknolojisi). 2025 itibarıyla bazı üniversiteler kendi elektrikli servis araç filolarını kurmayı planlıyor ve şarj istasyonları kuruyor. EPDK’nın da elektrikli şarj istasyonlarına ilişkin yönetmelikleri çıkarmasıyla bu alan hızlandı. Üniversiteler, enerji planlamasında e-mobility’yi de hesaba katmak durumunda.
• Binalarda Yeni Yönetmelik Gereklilikleri: 2023’te Binalarda Enerji Performansı (BEP) Yönetmeliği güncellenerek, yeni yapılacak kamu binalarına daha sıkı enerji verimliliği koşulları getirildi. Örneğin 2023’ten sonra inşa edilen binaların en az C enerji sınıfında olması ve mümkün mertebe yenilenebilir enerji sistemi içermesi gerekiyor. Ayrıca merkezi iklimlendirme sistemlerinde otomatik kontrol, aydınlatmada sensör zorunlulukları gibi yenilikler geldi. Üniversite kampüslerinde yapılacak yeni fakülte binaları, yurtlar vb. artık bu daha üst standartları karşılayacak şekilde tasarlanıyor. Bu durum, eski binaların da ileride benzer seviyelere getirilmesi baskısını doğuruyor.
• Farkındalık ve Eğitimde Artış: Son yıllarda enerji verimliliği, üniversitelerin mühendislik ve mimarlık müfredatlarında daha çok yer almaya başladı. “Enerji Yönetimi ve Politikaları” gibi yüksek lisans programları açılıyor, lisans düzeyinde sürdürülebilirlik dersleri konuyor. TÜBİTAK da enerji verimliliği konulu öğrenci projelerine destek programları açıyor. Bu akademik ilgideki artış, kampüslerde de daha fazla proje ve inisiyatif görmemizi sağlıyor. Öğrenci kulüpleri “Yeşil Kampüs” adı altında etkinleşti, enerji tasarrufu yarışmaları düzenleniyor. Örneğin bazı yurtlarda öğrenciler arası enerji tasarrufu yarışmaları gibi etkinlikler yeni yeni görülmeye başlandı.
• Uluslararası Taahhütler: Küresel ölçekte “Race to Zero” gibi inisiyatiflere üniversiteler de dahil oluyor. Bazı büyük üniversiteler 2040 veya 2050 için karbon nötr olma taahhüdünde bulundu. Bu taahhütler, enerji verimliliği olmadan gerçekleşemez. Türkiye’de de Boğaziçi Üniversitesi gibi bazı üniversiteler iklim acil durumu ilan etti ve belirli tarihe kadar emisyonlarını sıfırlama sözü verdi. Bu gelişmeler, enerji verimliliği çabalarını ivmelendirecek adımlardır.
• Kamuoyunun ve Medyanın İlgisi: Son dönemde artan enerji maliyetleri ve küresel enerji krizi nedeniyle enerji verimliliği medyada sıkça yer alıyor. Üniversitelerin enerji başarıları haberleştiriliyor. Örneğin “X Üniversitesi %20 tasarruf sağladı” şeklinde haberler hem yerel hem ulusal basında çıkıyor. Bu da üniversite yönetimlerinin konuya daha çok önem vermesini teşvik eden bir gelişme.

Özetle, güncel gelişmeler üniversiteler için hedeflerin büyüdüğü, teknolojik imkanların arttığı ve farkındalığın yükseldiği bir ortam yaratmış durumda. Önümüzdeki dönemde, enerji verimliliği üniversite kampüslerinin hem idari hem teknik gündeminin üst sıralarında yer almaya devam edecek. Yenilikleri takip eden ve proaktif davranan üniversiteler, hem mali açıdan rahatlayacak hem de çevreye katkı konusunda liderlik rolünü pekiştirecektir.

Üniversiteler için enerji verimliliği ile karbon ayak izi azaltımı arasındaki ilişki nedir?

Enerji verimliliği ve karbon ayak izi kavramları birbiriyle doğrudan ilişkilidir. Karbon ayak izi, bir kurumun veya faaliyetın dolaylı ve doğrudan sera gazı emisyonlarının toplamını ifade eder. Üniversitelerin karbon ayak izi hesaplanırken, elektrik tüketimleri nedeniyle dolaylı olarak yol açtıkları karbon emisyonları ve ısınma-ulaşım gibi faaliyetlerinden kaynaklı doğrudan emisyonlar dikkate alınır. Enerji verimliliği ise tüketilen enerji miktarını azalttığı için, karbon ayak izini küçültmenin en etkili yollarından biridir.

• Elektrik Tüketiminin Azaltılması ve Emisyonlar: Üniversiteler genellikle elektriklerini şebekeden alır. Türkiye elektrik üretimi enerji karmasında halen önemli oranda fosil yakıt (doğalgaz, kömür) bulunduğu için, çekilen her kWh elektriğin belli bir karbon karşılığı vardır. Ortalama olarak Türkiye şebekesinden çekilen 1 kWh elektrik için yaklaşık 0,4-0,5 kg CO₂ eşdeğeri emisyon oluştuğu varsayılır. Dolayısıyla bir üniversite yılda 1.000.000 kWh (1 GWh) elektrik tasarrufu yaparsa, yaklaşık 400-500 ton CO₂ emisyonunun atmosfere salınmasını engellemiş olur. Bu, enerji verimliliğinin karbon azaltımına katkısını gösterir. Türkiye’nin ulusal hedefi olan 2030 yılına kadar 100 milyon ton emisyon azaltımının önemli bir kısmı, enerji verimliliği önlemlerinden gelecektir. Üniversiteler, bu ulusal azaltım hedeflerine verimlilik yoluyla katkıda bulunur.
• Isıtmada Verimlilik ve Emisyonlar: Birçok üniversite kampüsü ısınma için doğalgaz kazanları veya merkezi sistemler kullanır. Yakıt tüketimini azaltmak (daha verimli kazan, yalıtım, otomasyon vb. ile) doğrudan CO₂ emisyonunu azaltır, çünkü yakılan her metreküp doğalgaz ~2 kg CO₂ üretir. Aynı şekilde kömür kullanan birimlerde (hala bazı üniversitelerde katı yakıtlı kalorifer olabilir) tasarruf edilen her ton kömür ciddi emisyon azalması demektir. Örneğin bir yurt binasına yapılan mantolama ile yılda 1000 m³ doğalgaz tasarruf edildiğinde yaklaşık 2 ton CO₂ emisyonu engellenir.
• Yenilenebilir Enerji Kullanımı: Enerji verimliliği genellikle “daha az enerji kullanma” anlamına gelirken, yenilenebilir enerji “temiz enerji kullanma” anlamındadır. İkisi birlikte karbon ayak izini minimize etmenin formülüdür. Üniversiteler bir yandan enerji verimliliği ile tüketimi azaltıp diğer yandan yenilenebilir enerji (güneş, rüzgar) ile kalan tüketimin bir kısmını karşılarlarsa, karbon emisyonları katlanarak azalır. Örneğin Karabük Üniversitesi kampüsünde 1 MW güneş enerjisi santrali kurup yıllık X MWh elektrik üretmiş ve bu üretim sayesinde Y ton CO₂ azaltımına katkı sağlamıştır. Bu, verimlilik sonrası kalan ihtiyacın da temiz kaynaktan karşılanmasının etkisidir.
• Karbon Ayak İzi Hesaplamaları: Pek çok üniversite artık yıllık karbon ayak izi raporları hazırlamaya başladı. Bu raporlarda genellikle enerji (elektrik ve ısıtma) kaynaklı emisyonlar toplamın en büyük dilimini oluşturuyor. Örneğin bir üniversitenin karbon ayak izinin %70’i enerji tüketiminden, kalanı ulaşım, atık vs. olabilir. Enerji verimliliği uygulamaları bu büyük dilime doğrudan etki ederek toplam ayak izini küçültür. Bartın ve Aksaray gibi üniversitelerin son yıllarda yaptığı çalışmalarla %15 civarı enerji tasarrufu sağlaması, kampüslerin karbon salımlarını da benzer oranda düşürdü. Devlet politikası gereği, kamu kurumları 2023’e kadar %15 tasarruf yaparak emisyonlarını düşürdüler, şimdi %30 hedefine yöneldiler.
• Net Sıfır Hedefleri ve Verimlilik: Küresel iklim hedefleri doğrultusunda üniversiteler de 2040-2050 gibi net sıfır karbon hedefleri benimsiyor. Net sıfıra ulaşmanın ilk ve en önemli adımı enerji verimliliğidir. Çünkü ne kadar yenilenebilir kaynak eklerseniz ekleyin, eğer tüketim çok yüksekse, o üretimi dengelemek zorlaşır. Bu yüzden “önce tasarruf, sonra temiz üretim” stratejisi uygulanır. Enerji verimliliğiyle minimize edilmiş bir tüketim, geri kalan kısmın yenilenebilirlerle karşılanmasını kolaylaştırır ve daha az karbon telafisi (offset) gerektirir. Üniversiteler özellikle Scope-1 (doğrudan yakıt kullanımı) ve Scope-2 (elektrik tüketimi dolaylı emisyonları) emisyonlarında verimlilikle azaltım yaparak net sıfır yolunda büyük adım atabilir.
• Diğer Çevresel Etkiler: Karbon ayak izi dışında enerji verimliliği, hava kalitesi gibi çevresel faktörleri de iyileştirir. Özellikle kampüs kazan dairesi emisyonları (NOx, partikül) verimlilik önlemleriyle azalır, bu da yerel hava kalitesini artırır. Dolayısıyla karbon azaltımının yanı sıra diğer çevresel faydalar da elde edilir.
• Farkındalık ve Eğitim Boyutu: Bir üniversitenin enerji verimliliği projelerini hayata geçirip karbon ayak izini küçültmesi, öğrenciler için de canlı bir ders niteliğindedir. Bu sayede öğrenciler, enerji tasarrufunun iklim değişikliğiyle mücadeledeki rolünü yerinde görür ve bu bilinci hayatlarına yansıtır. Üniversitelerin karbon ayak izi raporlarını kamuoyuna açıklaması da hesap verebilirlik yaratır ve diğer kurumlara örnek olur.

Rakamlarla örneklemek gerekirse: Diyelim ki bir üniversite yılda 10 milyon kWh elektrik ve 1 milyon m³ doğalgaz tüketiyordu. Enerji verimliliği sayesinde bunu %20 azaltmayı başardı (8 milyon kWh, 0.8 milyon m³). Bu üniversitenin karbon ayak izi kabaca (elektrik için 0.5 kg/kWh, doğalgaz için 2 kg/m³ katsayılarıyla) önceki durumda 10e60.5 + 1e62 = 5,000 + 2,000 = 7,000 ton CO₂, sonraki durumda 8e60.5 + 0.8e62 = 4,000 + 1,600 = 5,600 ton CO₂ olur. Yani %20 enerji tasarrufu ile emisyonlarında da 7,000’den 5,600’e yaklaşık %20 azalma sağlamıştır. Bu, çok ciddi bir düşüştür ve belki de on binlerce ağacın yıllık karbon tutumuna eşdeğerdir.

Sonuç olarak, üniversitelerde enerji verimliliği uygulamaları karbon ayak izini azaltmada en etkili yöntemlerden birisidir. Bu ilişki, hem nicel olarak ölçülebilir hem de nitel olarak (sürdürülebilir imaj, eğitim) kendini gösterir. Türkiye’nin ve dünyanın iklim hedeflerine ulaşması için üniversitelerin enerji verimliliği çabaları kritik önemdedir; zira bu kurumlar sadece kendi emisyonlarını azaltmakla kalmaz, aynı zamanda geleceğin karar vericilerine örnek teşkil eder. Bu nedenle her enerji tasarrufu kilovat-saat’i, aynı zamanda daha az karbon demektir ve üniversitelerin yeşil dönüşüm yolculuğunun vazgeçilmez bir parçasıdır.

Üniversiteler için enerji verimliliği kapsamında akıllı kampüs uygulamaları nelerdir?

Akıllı kampüs uygulamaları, bilgi ve iletişim teknolojilerinin (özellikle IoT, sensörler, büyük veri ve yapay zekâ) kampüs yönetimine entegre edilerek kaynakların daha verimli kullanılmasını hedefler. Enerji verimliliği de akıllı kampüs konseptinin önemli bir bileşenidir. Günümüzde birçok üniversite, kampüslerini daha “akıllı” hale getirerek enerji tüketimini azaltmaya yönelik yenilikçi uygulamalar hayata geçirmektedir:

• Akıllı Bina Yönetim Sistemleri (BMS): Kampüs içerisindeki binalarda merkezi otomasyon sistemlerinin kullanılması yaygın bir akıllı kampüs uygulamasıdır. Bu sistemler, binaların ısıtma, soğutma, havalandırma, aydınlatma ve hatta erişim kontrolü gibi altyapılarını tek bir merkezden izleyip yönetir. Örneğin, dersliklerin ders programına göre önceden ısıtılması/soğutulması, ders bitiminde ise sistemlerin düşük moda geçmesi otomatik sağlanabilir. Marmara Üniversitesi gibi bazı üniversitelerde binalar arası enerji tüketim karşılaştırmaları yapıp anormallikleri tespit eden BMS’ler devrededir. Bu sistemler sayesinde, insan hatası veya unutkanlığı kaynaklı enerji israfı en aza iner ve her ortam için ideal koşullar minimum enerjiyle sağlanır.
• IoT Sensör Ağları ve Gerçek Zamanlı İzleme: Akıllı kampüslerin kilit unsuru, her yere dağıtılmış sensörlerdir. Sınıflarda, ofislerde, yurt odalarında hareket sensörleri, sıcaklık sensörleri, ışık sensörleri, karbon dioksit sensörleri gibi cihazlar yerleştirerek o ortamın anlık kullanım durumu ve ihtiyaçları belirlenir. Örneğin bir sınıfta kimse yoksa hareket sensörü bunu algılar ve birkaç dakika sonra ışıkları kapatır, sıcaklığı tasarruf moduna alır. Karbondioksit sensörleri, ortamda hava kalitesi düşünce havalandırma fanlarını devreye sokabilir. Bartın Üniversitesi’nin geliştirdiği “Zeki Enerji Yönetim Sistemi” projesinde, odalar, derslikler, koridorlar ve hatta tuvaletler bazında IoT sensörleriyle izleme yapılacağı belirtilmiştir. Bu sensörlerden gelen veriler, yapay zekâ destekli yazılımlara aktarılıp analiz edilerek gerçek zamanlı optimizasyon sağlanır.
• Yapay Zekâ (AI) Destekli Enerji Yönetimi: Akıllı kampüs kavramının ileri boyutunda, yapay zekâ algoritmaları kampüs enerji yönetimine entegre olur. Bu algoritmalar, geçmiş tüketim verilerini, hava durumu tahminlerini, takvim bilgisini (tatiller, sınav dönemleri vs.) kullanarak binanın enerji talebini önceden tahmin edebilir ve sistemleri proaktif olarak ayarlayabilir. Örneğin, bir makine öğrenmesi modeli, kütüphanede final haftasında 24 saat çalışma olacağını ve enerji talebinin yüksek seyredeceğini öngörüp, havalandırma ve aydınlatma planlamasını ona göre yapabilir. Yine AI, binadaki anormal enerji kullanım desenlerini (boşa çalışan cihaz, arızalı ekipman vb.) tespit ederek uyarılar verebilir. Bu sayede enerji yöneticileri sorunlara oluşur oluşmaz müdahale edebilir.
• Dijital İkiz ve Simülasyonlar: Bazı gelişmiş kampüslerde, binaların dijital ikizleri oluşturularak (yani sanal ortamda birebir modelleri) enerji simülasyonları yapılmaktadır. Bu, akıllı kampüs yaklaşımının bir parçası olarak sayılabilir. Bu modeller sayesinde, “Eğer dersliklerin sıcaklığını 1°C düşürürsek yıllık tasarruf ne olur?” gibi sorular simüle edilerek optimum ayarlar bulunur. Ya da yeni bir bina tasarlanırken enerji performansı önceden değerlendirilir. Büyük veri analizleri de bu kapsamda kullanılır: Farklı binaların enerji yoğunlukları karşılaştırılıp en verimli ve en verimsiz binalar belirlenerek iyileştirme kaynakları o alanlara yönlendirilir.
• Akıllı Aydınlatma Sistemleri: Akıllı kampüslerde sokak aydınlatmaları, bahçe ve yürüme yolu lambaları da sensör ve otomasyonla kontrol edilir. Örneğin güneş battığında devreye giren ama gece ilerledikçe kampüste kimse kalmadığında parlaklığı %50 azalan LED sokak lambaları mevcuttur. Ayrıca Bluetooth/beacon tabanlı konum tespitiyle bir yaya yaklaşırken aydınlatma yeniden tam parlaklığa çıkabilir. Bu sayede güvenlikten ödün vermeden enerji tasarrufu sağlanır. Akıllı aydınlatma, akıllı şehirlerin de parçası olduğundan, belediyelerle koordineli üniversite kampüslerinde uygulanabilmektedir.
• Enerji İzleme Panelleri ve Mobil Uygulamalar: Akıllı kampüs konseptinde, enerji verileri şeffaf bir şekilde sunulabilir. Örneğin birçok üniversite, web sayfalarında veya bina lobilerinde gerçek zamanlı enerji tüketim ekranları koymaya başladı. “Bugün kampüs X kWh elektrik tüketti, dün aynı saat aralığında Y kWh idi” gibi bilgiler paylaşılarak farkındalık artırılır. Hatta bazı kampüsler mobil uygulamalar geliştirerek öğrencilere kendi yurt odalarının enerji tüketimini takip etme olanağı sağlıyor, böylece tasarrufa teşvik ediyor. Bu tür geri bildirim mekanizmalarının, kullanıcıların tasarruf davranışını olumlu etkilediği araştırmalarla gösterilmiştir.
• Akıllı Ulaşım ve Park Sistemleri: Enerji verimliliği dolaylı olsa da, akıllı kampüste ulaşımın yönetimi de önemli. Örneğin, kampüs içi elektrikli servisler ve bunların akıllı şarj istasyonları bir sistemle yönetilir. Trafik sensörleri ve akıllı trafik lambalarıyla araçlar kampüste boşuna yakıt harcamadan akar. Park alanlarında akıllı yönlendirmelerle araçlar fazla tur atmadan yer bulur (yakıt tasarrufu). Bu uygulamalar kampüsün toplam enerji tüketimini (yakıt anlamında) ve karbon ayak izini azaltır.
• Entegre Veri Platformu: Gerçek bir akıllı kampüste, enerji verisi diğer altyapı verileriyle entegre çalışır. Örneğin bina doluluk bilgisi, güvenlik turnikelerinden veya Wi-Fi bağlantı sayılarından çekilerek enerji yönetimine beslenir. “Şu anda bu binada kimse yok, öyleyse ışıklar kapansın” kararı verilir. Veya hava durumu istasyonundan gelen veri, soğutma sisteminin önceden çalıştırılması ya da stor perdelerin otomatik kapatılması gibi enerji koruyucu hareketlere dönüşür. Bu entegrasyon, değişik sistemlerin “konuştuğu” bütüncül bir platformla olur.

Örnek vermek gerekirse, 2020’de Bartın Üniversitesi’nin yürüttüğü akıllı enerji yönetimi çalıştayında, yapay zekâ ve IoT tabanlı masaüstü, mobil ve web yazılımlar geliştirerek havalandırma, ışıklandırma ve ısıtma sistemlerini verimli şekilde yönetmek ve yenilenebilir enerjiyi de bu döngüye dahil ederek maksimum verim elde etmek hedeflenmiştir. Proje sonunda büyük veri, IoT, bulut bilişim, optimizasyon gibi Endüstri 4.0 bileşenlerinin hepsinden yararlanarak üniversitenin akıllılaşmasına büyük katkı sağlanacağı belirtilmiştir.

Sonuç olarak, akıllı kampüs uygulamaları enerji verimliliğinde insan faktörüne daha az bağımlı, otomatik ve optimize edilmiş bir işletim sağlar. Sistemler kendi kendine öğrenerek ve duruma adapte olarak enerjiyi boşa harcamaz. Tabii bu uygulamalar başlangıçta yatırım gerektirse de uzun vadede ciddi tasarruf getirmektedir. Ayrıca akıllı kampüsler, öğrencilere de teknolojiyle iç içe sürdürülebilir bir yaşam ortamı sunarak eğitim deneyimini zenginleştirir. Türkiye’de de giderek daha fazla üniversite bu yönde adımlar atmakta ve kampüslerini geleceğin şehirlerinin küçük bir modeli haline getirmektedir.

Üniversiteler için enerji verimliliği konusunda eğitim ve farkındalık çalışmaları nasıl olmalıdır?

Enerji verimliliği hedeflerine ulaşmada teknik önlemler kadar, eğitim ve farkındalık çalışmaları da kritik bir rol oynar. Üniversitelerde öğrencilerin ve personelin enerji tasarrufu bilincine sahip olması, alınan önlemlerin etkinliğini kat kat artıracaktır. Bu nedenle üniversite yönetimlerinin enerji verimliliği konusunda sürekli ve yaratıcı farkındalık faaliyetleri yürütmesi gerekir. İşte bu kapsamda yapılabilecekler:

• Oryantasyon ve Eğitim Programları: Her akademik yıl başında yeni gelen öğrencilere ve oryantasyon programlarında kampüsün sürdürülebilirlik politikası anlatılmalıdır. Örneğin “Yeşil Kampüs Oryantasyonu” adı altında kısa bir oturum konularak, öğrencilere üniversitenin enerji verimliliği çalışmaları, beklenen davranışlar (ışıkları kapatmak, suyu boşa akıtmamak vb.) ve bunların neden önemli olduğu açıklanabilir. Benzer şekilde yeni işe başlayan akademik/idari personele de enerji tasarrufu politikası tanıtılmalıdır. Bu sayede en baştan bir farkındalık zemini oluşturulur.
• Bilgilendirici Yayınlar ve Kılavuzlar: Üniversite içerisinde enerji tasarrufu ipuçları içeren görsel materyaller hazırlanıp dağıtılmalıdır. Örneğin “Kampüste Enerji Tasarrufu El Kitabı” gibi bir rehber, dijital ve basılı olarak herkesin erişimine sunulabilir. Bu rehberde pratik tavsiyeler (laboratuvarlarda dikkat edilecekler, yurt odasında tasarruf yöntemleri vs.) ve üniversitenin veriyle desteklenen başarı hikayeleri yer alabilir. Ayrıca belli başlı yerlere poster, sticker şeklinde hatırlatmalar konulmalıdır: “Çıkarken ışığı kapatın”, “Klima 24°C üzeri olsun – her 1°C, %10 enerji tasarrufu demektir” vb. Üniversite genelinde bir görsel kimlik birliğiyle hazırlanan bu materyaller farkındalık yaratır.
• Enerji Tasarrufu Kampanyaları ve Yarışmalar: Öğrencilerin ve personelin aktif katılımını sağlamak için eğlenceli rekabet ortamları oluşturulabilir. Örneğin yurt binaları arasında “En Az Enerji Tüketen Yurt” yarışması düzenlenip aylık kazananlar ilan edilebilir. Veya fakülteler arasında enerji tasarrufu yarışmaları yapılabilir. Dereceye girenlere sembolik ödüller (plaket, fidan dikimi, bütçe teşviki gibi) verilebilir. Bu tip yarışmalar hem veriyi takip etmeyi teşvik eder hem de tasarrufu oyunlaştırarak motive edici olur. Bazı üniversitelerde buna benzer yarışmalar sayesinde yurtlarda %5-10 ekstra tasarruf sağlandığı gözlemlenmiştir.
• Enerji Verimliliği Kulüpleri ve Öğrenci Liderliği: Öğrenci toplulukları, farkındalık yaratmada çok etkilidir. Üniversite yönetimi, çevre/enerji konulu öğrenci kulüplerini desteklemeli, onlara projelerinde mentor sağlamalıdır. Bu kulüpler kampüste “ışık avı” (boşa yanan ışıkları tespit etme etkinliği), “enerji verimliliği haftası” etkinlikleri, seminerler düzenleyebilir. Örneğin Enerji Verimliliği Haftası (Ocak ayında) kapsamında stand kurup bilgilendirme yapabilirler. Yine “Sıfır Enerji Günü” gibi tematik günlerde herkesin ufak bir katkı yapması (örneğin öğle arası 1 saat tüm bilgisayarları kapatma etkinliği) gibi eylemler örgütleyebilirler.
• Üst Yönetimin Katılımı ve İletişimi: Rektörlük ve üst düzey yöneticilerin, enerji verimliliği konusundaki mesajları farkındalık açısından çok değerlidir. Resmî iletişim kanallarında (e-posta duyuruları, web sayfası, sosyal medya) zaman zaman bu konudaki kararlılık vurgulanmalıdır. Örneğin rektörün “Sevgili öğrenciler, geçen yıl birlikte %10 tasarruf sağladık, teşekkürler. Bu yıl hedefimiz %5 daha az tüketim” gibi samimi bir mesajı hem takdir hissi uyandırır hem de teşvik eder. Enerji verimliliği önlemleri alınırken bunun gerekçelerini topluluğa açıklamak da önemlidir. “Binalarımızdaki sıcaklığı 1 derece düşürüyoruz, çünkü bu sayede yılda X TL tasarruf edip Y adet burs fonu oluşturabileceğiz” gibi bir iletişim, insanları hedefe ortak eder.
• Veri Geri Bildirimi: İnsanlar kendi davranışlarının sonucunu gördükçe daha çok motive olurlar. Bu yüzden örneğin her ay sonunda tüm kampüse “Bu ay elektrik tüketimimiz geçen yıla göre %8 düşük, teşekkürler!” veya “Fakültelerin enerji raporu: A Fakültesi geçen aya göre %5 azaltmış” gibi geri bildirimler verilmelidir. Hatta bireysel düzeyde, yurtlarda öğrencilere odalarının elektrik tüketimi belli bir seviyenin altındaysa küçük ödüller (hediye çeki, kantin fişi vs.) verilebilir. Bazı üniversitelerde bu tür uygulamalar mevcuttur ve öğrenciler tasarrufla kazandıklarını görünce bilinç artar.
• Müfredat Entegrasyonu: Farkındalığın uzun vadeli olması için, derslerde de enerji kavramının işlenmesi yardımcı olur. Mühendislik ve mimarlık bölümlerinde enerji verimliliğiyle ilgili içerikler zaten vardır ancak diğer bölümlere de seçmeli dersler veya seminerler yoluyla yayılabilir. Örneğin işletme öğrencilerine “enerji verimliliğinin ekonomisi” anlatılabilir, siyasal bilgiler öğrencilerine “enerji politikaları” kapsamında üniversite örneği verilebilir. Bu, konunun çok boyutlu anlaşılıp sahiplenilmesini sağlar.
• Dış Kaynakların Kullanımı: EPDK, Enerji Bakanlığı, yerel elektrik dağıtım şirketleri gibi kurumların da eğitim programları olabilir. Üniversite bunları kampüse davet edip seminer verdirebilir. Örneğin EVD (Enerji Verimliliği Danışmanlık) şirketleri kampüs etkinliklerinde stant açıp bilgilendirme yapabilir. Bu sayede öğrenciler sektörü de tanır.
• Başarıların Kutlanması: Tasarruf hedeflerine ulaşıldığında bunu kutlamak ve takdir etmek önemlidir. Örneğin üniversite 2025 sonunda %20 tasarruf hedefine ulaştıysa, bu belki bir ödül töreniyle (enerji oscarları vb. esprili bir dille) duyurulabilir. En çok katkı sağlayan birimlere teşekkür sertifikaları verilebilir. Bu tür pozitif pekiştirmeler, motivasyonu devam ettirir.

Enerji verimliliği konusunda başarılı olan kurumların temelinde genellikle güçlü bir farkındalık ve katılımcı kültür yatar. “Siz de bir ışık kapatarak katkı verebilirsiniz” gibi basit mesajlar bile zamanla davranış değişikliği yaratır. Necmettin Erbakan Üniversitesi rektörünün sözleri hatırlanabilir: Evde nasıl tasarruf tedbirlerine uyuyorsak, üniversite olarak da bunu hedef haline getirdik. Bu söylem, aslında öğrencilerin de evlerindeki alışkanlıklarını kampüse taşımasını istemektedir. Sonuç olarak, üniversitelerde eğitim ve farkındalık çalışmaları ne kadar yaratıcı ve sürekli olursa, enerji verimliliği kültürü o kadar kök salar. Bu da enerji hedeflerine ulaşmayı kolaylaştırırken, öğrencileri ve çalışanları yaşam boyu bilinçli enerji tüketicileri haline getirir.

Üniversiteler için enerji verimliliği ile ilgili raporlama ve belgelendirme nasıl yapılır?

Üniversitelerde enerji verimliliği çalışmalarının etkin bir şekilde sürdürülebilmesi ve şeffaflık sağlanabilmesi için raporlama ve belgelendirme büyük önem taşır. Bu, hem yasal gerekliliklerin yerine getirilmesini hem de kurum içi farkındalığın artırılmasını kapsar. İşte raporlama ve belgelendirme konusunda dikkat edilmesi gerekenler:

• Yıllık Enerji Tüketim Raporları: 5627 sayılı Kanun kapsamında, enerji yöneticisi bulunduran kamu kurumları her yıl Ocak ayında bir önceki yılın enerji tüketimlerini bildirmekle yükümlüdür. Üniversiteler de bu kapsamda her yıl toplam elektrik, ısıtma yakıtı (doğalgaz, kömür, vb.), su ve varsa diğer enerji kaynaklarının tüketimlerini, ayrıca yapılan tasarruf önlemlerini bir rapor halinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’na iletir. Bu bildirim genellikle ENVER portalı veya ilgili e-posta adresleri aracılığıyla yapılır. Raporda, üniversitenin enerji yoğunluğu, tasarruf oranı gibi bilgiler yer alır. Bu raporlar Bakanlıkça incelenerek ülke genelinde kamu binaları performansı değerlendirilir. Üniversitelerin bu raporları eksiksiz ve zamanında sunması, yasal uyum açısından şarttır.
• İç Değerlendirme ve Yönetime Sunum: Her yıl enerji yöneticisi, üniversitenin üst yönetimine bir enerji değerlendirme raporu sunmalıdır. Bu raporda, yıl içindeki tüketimler fakülte/yapı bazında karşılaştırmalı olarak gösterilir, belirlenen hedeflere göre gerçekleşen durum analiz edilir, yapılan projelerin sonuçları özetlenir ve gelecek yıl için önerilerde bulunulur. Örneğin “2024 yılında üniversitemizin elektrik tüketimi %5 düştü, doğalgaz tüketimi ise soğuk geçen kış nedeniyle %2 arttı. LED dönüşüm projesi sonucunda Mühendislik Fakültesi binasında aylık tüketim 10 MWh azaldı. Gelecek yıl için önerimiz kütüphane binasında klima santrali değişimi yapmaktır” şeklinde bulgular yer alabilir. Bu rapor, üniversite yönetiminin enerji konusundaki kararlarına temel teşkil eder ve kaynak tahsisini yönlendirir.
• Enerji Kimlik Belgesi (EKB): Üniversite binalarının mevzuat gereği Enerji Kimlik Belgesi almış olmaları gerekir. EKB, binanın enerji performansını (A’dan G’ye sınıf), yalıtım durumunu, sistem verimlerini gösteren resmi bir belgedir. Yeni binalar inşa edildikçe, proje aşamasında EKB hesapları yapılır ve bina tamamlanınca bu belge çıkarılır. Mevcut eski binalar için de sonradan EKB düzenlenmesi 2020 itibarıyla zorunlu hale geldi. Üniversiteler, tüm fakülte ve idari binalarının EKB’lerini dosyalarında bulundurmalı, isteyen olursa gösterebilmelidir. EKB belgesi, binanın verimlilik durumunu net gösterdiğinden kurum içi öncelikleri belirlemede de kullanılabilir (örneğin enerji sınıfı D olan binalar öncelikle iyileştirilsin gibi). EKB’ler genelde 10 yıl geçerlidir, süre sonunda yenilenmelidir.
• ISO 50001 Belgelendirmesi: Eğer üniversite bir Enerji Yönetim Sistemi kurmuş ve bunu belgelendirmek istemişse, TSE gibi akredite kuruluşlar tarafından denetlenip TS EN ISO 50001 sertifikası alabilir. Bu belgelendirme sürecinde, üniversitenin enerji politikası, hedefleri, aksiyon planları, izlemesi ve iyileştirmesi detaylı incelenir. Belge alındıktan sonra her yıl gözetim denetimleri yapılır, üç yılda bir belge yenilenir. ISO 50001 belgesi, üniversitenin enerji verimliliğine sistematik yaklaştığını uluslararası düzeyde tesciller. Bu belgenin devamlılığı için üniversitenin düzenli raporlama yapması (yönetimin gözden geçirme toplantı tutanakları, iç denetim raporları vb.) gerekir. Örneğin Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2022’de belgesini aldıktan sonra her yıl enerji performansı raporlarını TSE’ye sunarak standardın gereklerini yerine getirmektedir.
• Sürdürülebilirlik / Karbon Ayak İzi Raporları: Bazı üniversiteler, kurumsal sürdürülebilirlik raporları yayımlamaya başlamıştır. Bu raporların enerji bölümlerinde, enerji tüketim rakamları, yenilenebilir enerji kullanım oranı, karbon ayak izi, alınan verimlilik önlemleri ve geleceğe dönük hedefler gibi bilgiler bulunur. Örneğin Boğaziçi Üniversitesi gibi kurumlar periyodik sürdürülebilirlik raporu yayınlar ve orada enerjiyi de kapsarlar. Bu raporlar, şeffaflık ve hesap verebilirlik açısından önemlidir ve uluslararası platformlarda (GreenMetric gibi) üniversiteyi temsil eder.
• Ödül ve Sertifikalar: Enerji verimliliği çalışmalarının belgelendirilmesinin bir diğer boyutu, alınan ödüller ve sertifikalardır. Örneğin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın verdiği “Enerji Verimliliği Başarı Belgesi” gibi takdir belgeleri, üniversite için bir belgelendirme unsuru sayılabilir. Bunlar da duyurulmalı ve saklanmalıdır. Yine ÜNVER yarışmasında kazanılan sertifikalar, plaketler vb. kurumsal hafızaya dahil edilmelidir.
• Veri Tabanı ve Arşiv: Üniversitenin enerji ile ilgili tüm belgeleri (raporlar, EKB’ler, denetim sonuçları, projelere ait teknik dokümanlar, sayaç okuma arşivleri vb.) dijital ortamda düzenli bir şekilde arşivlenmelidir. Bu, süreklilik açısından gereklidir. Enerji yöneticisi değişse bile yeni gelen, geçmiş performansı bu kayıtlardan kolayca inceleyebilmelidir.
• İç İletişim Amaçlı Raporlama: Farkındalık için, üniversite içinde de periyodik bilgilendirme bültenleri hazırlanabilir. Örneğin her dönemin sonunda “Kampüs Enerji Bülteni” yayınlanarak o dönemin tüketimleri, yapılan etkinlikler, başarılı birimler vb. paylaşılabilir. Bu resmi bir zorunluluk olmasa da, iç iletişimi güçlendirir ve belgelendirme kültürünün parçasıdır.

Raporlama ve belgelendirme, enerji verimliliği çalışmalarının şeffaf, izlenebilir ve sürdürülebilir olmasını sağlar. Özellikle resmi raporlar (Bakanlık bildirimi, ISO 50001 gereklilikleri) yerine getirilince, üniversite yükümlülüklerini tamamlamış olur. Dahası, raporlar yönetimi ve topluluğu bilgilendirdiği için hesap sormayı ve iyileştirmeyi teşvik eder.

Tüm bu belgeleri en sonunda bir Kaynakça veya referans listesi gibi, gerektiğinde atıf yapılabilecek şekilde sunmak da iyidir. Örneğin üniversitenin yıllık enerji raporunda, kullandığı veri kaynaklarını belirtmesi güvenilirliği artırır. Elde edilen resmî belgeler (EKB, sertifika vs.) de istenildiğinde gösterilmek üzere hazır olmalıdır. Üniversiteler ayrıca bu verileri ulusal veri tabanlarına da girebilir; mesela YÖK’ün izleme raporlarında enerji tüketimi verisi istenmesi halinde ellerinde hazır olmalıdır.

Sonuç olarak, belgelendirilmemiş bir başarı, başarı değildir yaklaşımıyla hareket edilmelidir. Üniversitenin enerji kazanımları, hem iç hem dış paydaşlara somut raporlarla gösterilirse, bu alandaki ciddiyeti anlaşılır ve sürekli destek sağlanır. Bu da enerji verimliliği çabalarının kurumsal olarak değer görmesine ve devamlılığına katkı sağlar.

Üniversiteler için enerji verimliliği ile ilgili raporlama ve belgelendirme nasıl yapılır?

Üniversiteler için enerji verimliliği alanında gelecekteki trendler nelerdir?

Önümüzdeki yıllarda üniversite kampüslerinde enerji verimliliği alanında ortaya çıkması beklenen trendler, büyük ölçüde teknolojik ilerlemeler, iklim hedefleri ve akıllı yönetim yaklaşımlarıyla şekillenecektir. İşte gelecekte öne çıkacak bazı trendler:

• Nesnelerin İnterneti (IoT) ve Yapay Zekâ Entegrasyonunun Artması: Bugün birçok kampüste pilot olarak görülen IoT ve yapay zekâ uygulamaları, gelecekte standart hale gelecektir. Otonom enerji yönetimi kavramı güçlenecek; yani yapay zekâ destekli sistemler kampüsün enerji altyapısını büyük ölçüde insan müdahalesi olmaksızın optimize edecek. Örneğin yapay zekâ algoritmaları, anlık fiyat verilerine, hava durumuna ve kullanıcı davranışlarına bakarak anbean enerji kullanımını ayarlayacak. Yeni nesil kampüs binaları binlerce sensörle donatılacak ve “dijital sinir sistemi” gibi çalışacaktır. Bu sayede örneğin bir dersliğin boş kaldığını sensörler algılayacak, AI odayı devre dışı bırakacak ve o enerji başka bir yerde kullanılabilecek. Tahminleme (predictive) kapasitesi artan sistemler sayesinde, mesela yaklaşan soğuk hava dalgasını gören yapay zekâ önceden binaları ideal şekilde ısıtacak veya enerji depolarını dolduracaktır.
• Enerji Depolama ve Kampüs Mikroşebekeleri: Batarya teknolojilerinin gelişmesi ve ucuzlamasıyla, üniversitelerin mikroşebeke kurma eğilimi güçlenecek. Kendi yenilenebilir enerji kaynakları (güneş, rüzgâr) ve enerji depolama sistemlerini entegre eden kampüsler, şebekeden bağımsız veya şebekeyle etkileşimli çalışabilecek. Mikroşebeke yönetim sistemleri, kampüs içi üretim, tüketim ve depolamayı anlık dengeleyerek en ekonomik ve güvenilir enerji arzını sağlayacak. Örneğin gündüz güneş panellerinden üretilen enerji bataryalarda saklanıp akşam yurtların kullanımına sunulacak. Hatta bazı kampüsler, kritik altyapıları için mikroşebekelerini dış şebekeden izole (ada modunda) çalıştırarak herhangi bir genel elektrik kesintisinden etkilenmeyecek. ABD’de bazı üniversiteler (UC Irvine gibi) mikroşebeke modellerini başarıyla uygulamaya başladı; Türkiye’de de benzeri adımlar atılabilir, özellikle teknoparklarla entegre kampüslerde. Bu trend, verimliliği arttırırken enerji arz güvenliğini de güçlendirecek.
• Neredeyse Sıfır Enerjili ve Akıllı Binalar: Avrupa Birliği’nin nZEB (nearly Zero Energy Building) konsepti, yavaş yavaş Türkiye’de de benimseniyor. Gelecekte kampüslere inşa edilecek yeni binaların neredeyse sıfır enerjili olması beklenir. Bu binalar üstün yalıtım, pasif tasarım, verimli sistemler ve yenilenebilir enerji üretimi sayesinde net enerji tüketimini çok düşük seviyelere çekecek. Örneğin bir mühendislik fakültesi binası kendi çatısındaki PV panelleri ve dış cephesindeki güneş kırıcı panjurları sayesinde yıllık tüketiminin büyük bölümünü karşılayabilecek. Ayrıca akıllı bina kavramı yaygınlaşacak: Binalar kendi içlerinde bir yapay zekâ ile donatılıp, çevre ve kullanıcılarla sürekli iletişim halinde optimum koşulları sağlayacak. “Dijital ikiz” teknolojisi ile binaların sanal modelleri, bakım ihtiyaçlarını ve verimsizlikleri önceden haber verecek.
• Elektrikli Araç Entegrasyonu ve V2G: Elektrikli araçların hızla yaygınlaşmasıyla birlikte üniversite kampüslerinde de hem hizmet araçları hem kişisel araçlar elektrikli olacak. Bu da kampüsün elektrik yük profilini değiştiren bir unsur. Gelecekte araç-şebeke entegrasyonu (V2G) trend haline gelecek. Yani kampüs otoparklarındaki elektrikli araçlar, yalnızca tüketici değil, aynı zamanda şebeke destekleyicisi olarak kullanılacak. Öğle saatinde park halinde duran yüzlerce araç, anlık pik talepte bataryalarından enerji verip kampüsün yükünü dengeleyebilecek, gece ise fazla enerji depolayabilecek. Üniversiteler bu sayede birer “büyük pil” havuzuna sahip olacaklar. Bu durum enerji verimliliği tartışmasına yeni bir boyut katıyor: Enerjinin sadece az tüketilmesi değil, tüketimin esnek yönetimi (demand-side flexibility) de verimliliğin parçası haline gelecek.
• Karbonsuzlaşma ve Yenilenebilir Enerji Yatırımları: 2053 net sıfır hedefi doğrultusunda, üniversiteler de karbon nötr olma sözleri veriyorlar. Bu nedenle gelecekte kampüslerde yenilenebilir enerji yatırımları daha da artacak. Jeotermal ısı pompaları, biyokütle ısıtma tesisleri, rüzgâr türbinleri gibi alternatifler belirecek. Örneğin uygun arazisi olan üniversiteler kendi rüzgâr türbinlerini dikmeye başlayabilir. Binalarda fotovoltaik camlar, bina entegre PV (BIPV) teknolojileri görülebilir; yani binaların cephesi bile enerji üretebilir. Ayrıca enerji verimliliği ile birlikte yeşil hidrojen ve yakıt pili gibi teknolojiler kampüslere girebilir (mesela laboratuvarların acil ihtiyacı veya ulaştırma için). Tüm bunlar, kampüslerin karbon ayak izini minimize etmeye dönük gelişmeler olacak.
• Gelişmiş Veri Analitiği ve Kıyaslama: Veri toplama kabiliyeti arttıkça, kampüsler arası ve binalar arası kıyaslamalar ve “enerji benchmarking” uygulamaları yaygınlaşacak. Bir üniversite, benzer profildeki diğer üniversitelerle enerji verimliliği metriğini anlık kıyaslayabilecek (örneğin GreenMetric bu yolda bir adım). Bu rekabet, verimliliği artırma motivasyonunu yükseltecek. Ayrıca her bir laboratuvar cihazı veya ekipman için veri analizi yapılıp optimum kullanım kılavuzları geliştirilecek. Örneğin “Fizik laboratuvarında cihazların kullanım trendine göre, cihazları gruplandırarak çalıştırmak yıllık %X tasarruf sağlıyor” gibi derin içgörüler AI tarafından sunulacak. Bu, enerji yönetimini çok detaylı bir optimizasyon problemine çevirir ki AI bu problemi çözmede başrol oynayacak.
• Kullanıcı Etkileşiminin Oyunlaştırılması: Gelecekte öğrencilerin enerjiyi verimli kullanmasını teşvik etmek için oyunlaştırma teknikleri daha da kullanılacak. Mobil uygulamalar üzerinden anlık puanlama, ödül sistemi, kampüs içi dijital para birimi vs. gibi yenilikçi yaklaşımlarla, öğrenciler adeta bir oyun oynar gibi enerji tasarrufu yapacaklar. Bu, Z kuşağı ve sonrasının ilgi ve teknoloji alışkanlıklarına uygun bir yöntem. Mesela, bir uygulama aracılığıyla yurt odasının bir haftalık tüketimini hedefin altında tutan öğrenci “yeşil puanlar” kazanacak ve bunları kantinde kullanabilecek. Bu tür fikirler prototip aşamasında olsa da, gelecekte norm haline gelebilir.
• Multi-disipliner Yaklaşım ve Karar Destek Sistemleri: Enerji verimliliği, sadece mühendislerin konusu olmaktan çıkıp sosyologların, ekonomistlerin ve yöneticilerin de entegre şekilde çalıştığı bir alana dönüşüyor. Gelecekte üniversiteler bir Enerji Komuta Merkezi gibi yapılanmalar kurabilir; burada veri bilimciler, mühendisler, davranış uzmanları birlikte kampüs enerjisini yönetirler. Karar destek yazılımları, senaryolar sunar: “İklim değişikliği senaryosuna göre 2030’da daha fazla soğutma ihtiyacı olacak, şimdiden şunları yapın” veya “Öğrenci mevcudu artış trendine göre 5 yıl sonra yurt enerjisi şu kadar artacak, şimdiden tedbir alın” gibi uzun vadeli planlama tavsiyeleri alınabilir.

Tüm bu trendler, nihai olarak üniversite kampüslerinin enerji açısından kendi kendine yetebilen, karbon nötr, dijital olarak optimize edilmiş mini şehirlere dönüşeceğine işaret ediyor. Bu dönüşümde enerji verimliliği merkezi bir yer tutacak çünkü en temiz enerji, kullanılmayan enerjidir anlayışı daha da benimsenecek. Türkiye’deki üniversiteler de bu küresel eğilime paralel adımlar atmak durumunda kalacaklar; örneğin yeni kampüsler akıllı altyapılarla projelendiriliyor, eski kampüsler yenileniyor. Geleceğin kampüslerinde, enerji verimliliği çalışmaları belki de gözle görünmez olacak çünkü her şey otomatikleşmiş olacak; ama o görünmez “zekâ”, ciddi oranda tasarruf ve sürdürülebilirlik sağlayacak.

Kaynakça

• T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, “Kamu Binalarında Enerji Tasarrufu Konulu Cumhurbaşkanı Genelgesi”, Duyuru, 08.11.2023.
• T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, “Üniversiteler Arası Enerji Verimliliği (ÜNVER-1) Yarışması Sonuç Duyurusu”, 2022.
• T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, “ÜNVER-1 Yarışması Ödül Almaya Layık Görülen Üniversiteler Listesi”, 30.03.2023.
• 5627 Sayılı Enerji Verimliliği Kanunu, 18/4/2007 tarihli Resmî Gazete (Kanun metni).
• T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, “Kamu Binalarında 2030’a Kadar Yüzde 30 Tasarruf Sağlanacak”, Haber, 16.05.2024.